Από το «Οδοιπορικό» του Εβλιά Τσελεμπή, Τούρκου γεωγράφου και περιηγητή , που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη περίπου το 1650 μ.χ. ( 1).
*Για τα «..το γλυκό νερό (του Χορτιάτη) που έρχεται στη Θεσσαλονίκη, το τουρκικό κείμενο του Εβλιά Τσελεμπή έχει τις λέξεις άμπου χαγιάτ=νερό ζωής, αθάνατο νερό (2) .
* Κατά το Χρονικόν του Ιέρακα (3) «Ορος Χορτιάτης έστι ….κείμενον υπέρ ταύτης (εν. Θεσσαλονίκης) εξού τη πόλει άριστον ύδωρ ηδύ εισρέει …» .
ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΧΟΡΤΙΑΤΗ ΚΑΙ Η ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΟΥ ΧΟΡΤΙΑΤΗ- ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΤΩΝ ΠΗΓΩΝ- ΑΠΟΤΑΜΙΕΥΣΗ, ΔΙΟΧΕΤΕΥΣΗ , ΔΙΑΝΟΜΗ ΤΩΝ ΝΕΡΩΝ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ .
-------------------
Ι. Η ύδρευση της Θεσσαλονίκης από το Χορτιάτη στο παρελθόν. Γενικά στοιχεία .
1.Στα πρώτα χρόνια της ιστορίας της Θεσσαλονίκης η ύδρευση της πόλης γινόταν από τα υπόγεια νερά . Αυτό έδινε τη δυνατότητα στις αρχές και τους κατοίκους να ανοίγουν πηγάδια στην πόλη , με αποτέλεσμα να υπάρχουν άφθονα νερά , που συνδυαζόμενα με την πλούσια βλάστηση, δημιουργούσαν ένα γραφικό τοπίο μέσα στην πόλη (4) . Ιστορική μαρτυρία για τα πηγάδια της Θεσσαλονίκης, την εποχή της Οθωμανικής κατοχής παρέχει ο Εβλιά Τσελεμπή, που επισκέφθηκε την πόλη το 1623 μ.χ. και αναφέρει (ό.π.) ότι υπήρχαν πολλά πηγάδια εκείνη την εποχή . Στην ελεύθερη απόδοση του κειμένου του Εβλιά Τσελεμπή από τον Ν. Χειλαδάκη (5) γίνεται αναφορά για 3060 πηγάδια, για τον αριθμό όμως αυτό διατηρούμε αμφιβολίες , λόγω του μικρού τότε μεγέθους της πόλης και της σχετικής περιορισμένης υπόγειας υδροφόρου λεκάνης .
Πειστικότερο αριθμό πηγαδιών (1060) αναφέρει ο Μαξ. Μαραβελάκις (ό.π.) παραπέμποντας στον Νικ. Μοσχόπουλο (ό.π.), ο οποίος με τη σειρά του αναφερόμενος στον Εβλιά Τσελεμπή, περιγράφει ότι «υπάρχουν και 1060 πηγάδια εις τα σπίτια των επιφανών, εγγεγραμμένα εις τα κτηματολόγια . Πολλά εκ των πηγαδιών αυτών είναι αμφισβητούμενα, πολλαί όμως εκατοντάδες εκ τούτων, είναι γνωσταί και έχουν νερό κρύο ως πάγον…»
2. Κατά τη διαδρομή όμως του χρόνου η Θεσσαλονίκη απέκτησε τη μορφή μεγάλης πόλης, με τη συγκέντρωση μεγάλου αριθμού κατοίκων, που δεν μπορούσαν να εξυπηρετηθούν από τα νερά των πηγαδιών . Ηδη κατά τον 10ο αιώνα η Θεσσαλονίκη ήταν μεγάλη και πολυάνθρωπη πόλη (6). Το πρόβλημα της ύδρευσης έγινε ιδιαίτερα οξύ για την συνεχώς αυξανόμενη πόλη .
Το γεγονός της έντονης οικιστικής πίεσης στη Θεσσαλονίκη δημιούργησε στην ανάγκη να μεταφερθούν κατ-αρχήν στην πόλη από τα γύρω βουνά τρεχούμενα νερά, τα οποία, όταν υπήρχε ιδίως κατωφέρεια του εδάφους, μπορούσαν ευκολότερα να διοχετευθούν στην πόλη (περίπτωση των νερών του Χορτιάτη) .
3. Την ύδρευση της πόλης κατά τους αρχαίους χρόνους περιγράφει ο Ο.Tafrali (7). Ο συγγραφέας αναφέρει ότι η Θεσσαλονίκη είχε ήδη από την αρχαιότητα ένα δίκτυο μεταφοράς νερού , πολύ καλά κατανεμημένο στις διάφορες συνοικίες της πόλης . ). Περισσότερα θα εκτεθούν σε άλλο σημείο του παρόντος .
Ο Β. Δημητριάδης (8) στο κεφάλαιο της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης , αναφέρει ότι «.. η πόλη έπαιρνε πάντοτε νερό από τις πηγές που ξεκινούσαν από τον Χορτιάτη , στους πρόποδες του οποίου μπορούμε να πούμε ότι ήταν κτισμένη…».
4. Κατά την εποχή της Οθωμανικής κατοχής έγιναν νέα έργα ύδρευσης, αλλά βελτιώθηκαν και επισκευάστηκαν και παλιά υδραγωγεία, όπως το υδραγωγείο του Χορτιάτη. Τα νερά ήρθαν στην πόλη από τρία σημεία . Από τις πηγές του Χορτιάτη, που είχαν τρεχούμενο νερό, από τις πηγές του Ουρουντζούκ =παράδεισος (Ρετζίκι) και τις πηγές του Λεμπέτ (Lenbet), που βρίσκονταν στη βορειοδυτική περιοχή της πόλης (στη θέση της σημερινής Σταυρούπολης), περιοχές που είχαν νερά από γεωτρήσεις .
5. Οι πηγές του Χορτιάτη ( σε υψόμετρο 600 μέχρι 900 μ.) βρίσκονται στον ορεινό όγκο του βουνού ( υψ. 1200 μ.), πάνω από τον οικισμό . Τα νερά με υπόγειους αγωγούς συγκεντρώνονταν σε κοινή δεξαμενή, κοντά στο χωριό (9) και Γ.Ταμιωλάκης όπ.π., σελ. 23 ) . Από εκεί με το κτιστό κανάλι, ορθογωνικής διατομής, διαστάσεων 25 χ 50 εκ., επιχρισμένο εσωτερικά με κουρασάνι (υδραυλικό κονίαμα, συγκολλητικό και στεγανό, που αποτελούνταν από άμμο, ασβέστη, θηραϊκή γη και τριμμένο κεραμίδι, το οποίο ανακάτευαν με κρύο νερό), οδηγούνταν στο υψηλό τμήμα της πόλης (δεξαμενή των Βλατάδων) με φυσική ροή μήκους 22 χλμ( Γ. Ταμιωλάκης ό.π. σελ. 23 και 53 σημ. 12)..Κατά τον ίδιο, η διαδρομή του νερού δεν άλλαξε ουσιαστικά στα 1500 χρόνια της λειτουργίας του και το νερό μέχρι το 1975 υδροδοτούσε την πόλη .
6. Κατά τον Μαξ. Μαραβελάκι (ό.π., σελ. 70), η ποιότητα των πηγαίων νερών του ορεινού όγκου του Χορτιάτη (με κρίσιμο χρόνο εκτίμησης το 1950-1951) είναι γενικώς καλή. Εχουν τέλεια διαύγεια, καμία οσμή και η γεύση τους είναι ευάρεστη . Είναι όμως νερά ημίσκληρα, διότι με βάση τους γαλλικούς βαθμούς έχουν σκληρότητα 24 . Επομένως, κατά τον ίδιο ερευνητή, η περιεκτικότητα των πιο πάνω πηγών σε άλατα ασβεστίου είναι αρκετή και κατά τον βρασμό του νερού αφήνεται λευκό ασβεστιτικό ίζημα . Η μέση ετήσια απόδοση των πηγαίων υδάτων έφθανε τον πιο πάνω κρίσιμο χρόνο σε 2.600 κυβικά μέτρα το 24ωρο .
Η παρουσία στον ορεινό όγκο του Χορτιάτη πολλών πηγών, οφείλεται- κατά τον συγγραφέα- στην παρουσία πολλών ασβεστολιθικών πετρωμάτων, που επικάθονται στους σχιστόλιθους του Χορτιάτη. Οι ασβεστόλιθοι – κατά τον ίδιο ερευνητή- σχηματίζουν σφήνες ή καλύμματα, μέσα στα οποία συγκεντρώνεται το νερό της βροχής . Στη συνέχεια το νερό , μέσω του συστήματος των τεχνικών στοών, που ήταν βυζαντινής ή και ακόμη αρχαιότερης κατασκευής, κατευθυνόταν στην πόλη .
ΙΙ. Η καταγωγή του υδραγωγείου και η πορεία του νερού προς την πόλη .
1.Κατά τον Γ. Ταμιωλάκη (όπ. π. σελ. 16), το υδραγωγείο του Χορτιάτη είναι έργο της Ρωμαϊκής εποχής και πιθανόν να κατασκευάστηκε στις αρχές του 4ου αιώνα μ.χ. , όταν διοικητής της πόλης ήταν ο Γαλέριος. ο οποίος είχε κατασκευάσει μεγάλα έργα στη Θεσσαλονίκη (Πύλη Γαλερίου, Ροτόντα και άλλα) . Τη συντήρηση και τη βελτίωση του υδραγωγείου συνέχισαν οι Βυζαντινοί και στη συνέχεια οι Οθωμανοί .
Είναι ενδεικτικό της τριπλής καταγωγής και διαδοχικής βελτίωσης του υδραγωγείου το γεγονός ότι το κατώτερο τμήμα του ανήκει στη Ρωμαϊκή εποχή, το αμέσως επόμενο είναι βυζαντινό και το επάνω μέρος είναι τουρκικό . Συγκεκριμένα το κανάλι του ρωμαϊκού υδραγωγείου , του οποίου κατάλοιπα σώζονται και σήμερα , ξεκινούσε από τον οικισμό του Χορτιάτη και περνούσε πάνω από την παλιά υδατογέφυρα . Σαυτήν διακρίνονται τρία διαδοχικά στρώματα (στη βάση το παλαιότερο ρωμαϊκό και πάνω από αυτό, διαδοχικά το βυζαντινό και το τουρκικό (Βλ. σχετ. Γ.Ταμιωλάκη, ό.π. σελ. 24). Η έρευνα της διαστρωμάτωσης της γέφυρας έγινε από την εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων της Θεσσαλονίκης .
Κατά την άποψη του Ταμιωλάκη , η γέφυρα. στη θέση « καμάρες», είχε κατασκευαστεί σε ορισμένο ύψος πάνω από το ρέμα για να καλύψει την ανισόπεδη διάβαση του νερού, (υψομετρική διαφορά), αφού δεν υπήρχαν την εποχή εκείνη στεγανοί σωλήνες . Το κανάλι του νερού μετά την υδατογέφυρα συνέχιζε την πορεία του πάνω σε ίσιο έδαφος μέχρι τη σημερινή διασταύρωση του δρόμου από Πανόραμα προς Ασβεστοχώρι και Καβάλα . Προχωρούσε στη συνέχεια λίγο πιο κάτω (προς το Πανόραμα), μετά ξανανέβαινε με κυκλωτερή πορεία στις υπώρειες του λόφου και συναντούσε το βουνό, απέναντι από το Ασβεστοχώρι, φθάνοντας μέχρι την κορυφή, στη θέση του σημερινού ξενοδοχείου «Φιλίππειο» . Από εκεί, κατηφόριζε προς το Επταπύργιο και τροφοδοτούσε την πόλη . Για την κατανομή των νερών στην πόλη θα γίνει λόγος πιο κάτω .
2. Για την κατασκευή του υδραγωγείου υπάρχει πρόσθετη αναφορά σε ένα τουρκικό φιρμάνι (Ferman= Διαταγή του Σουλτάνου ), που περιλαμβάνεται στα ιστορικά αρχεία της Θεσσαλονίκης (10) .Είναι ενδιαφέρον να παρατεθεί ολόκληρο το κείμενο, που χρησιμοποιεί την τυπική, ρητορική και μεγαλοπρεπή έκφραση των διαταγμάτων της οθωμανικής εξουσίας. Απευθύνεται στον διοικητή και στον ιεροδίκη της πόλης και έχει κατά λέξη ως εξής :
Κώδικας 32,89/90 - (11)
«Έξοχώτατε…., ο νεμόμενος ως αρπαλίκιόν σου (12) το σαντζάκιον (13) της Θεσσαλονίκης, συ, ο αρχηγός των εξόχων αρχηγών, ο μέγιστος των μεγάλων και μεγιστάνων, ο ανήρ περιωπής και άξιος σεβασμού, ο απολαμβάνων δόξαν και μεγαλείον, ο εις όν ιδιάζει η μεγάλη χάρις του υψίστου βασιλέως, είη διαρκές το κλέος σου, και συ, σοφολογιώτατε ιεροδίκα της Θεσσαλονίκης, ο δικαιότερος των μουσουλμάνων κριτών, ο εκλεκτότερος των διοικητών μονοθεϊστών, μεταλλείον σοφίας και ορθολογισμού, ο υψών τας σημαίας του ιερού δικαίου και της πίστεως, ό κληρονόμος της γνώσεως των προφητών, εις ονιδιάζει η μεγάλη χάρις του αρωγού βασιλέως, αυξηθήτωσαν αι αρεταί σου.
Μόλιςφθάση το αύτοκρατορικόν φιρμάνιον, έστω γνωστόν ότι οι κάτοικοι των εντός της πόλεως Θεσσαλονίκης συνοικιών έστειλαν εις το κατώφλιον της ευδαιμονίας Μου αναφοράν, εκθέτοντες ότι το υδραγωγείον του Χορτιάτου είχε κατασκευάσει ο αείμνηστος αποβιώσας σουλτάν Μουράτ Χαν , γαίαν έχοι έλαφράν, διοχετεύσας εις το έσωτερικόν του φρουρίουτης Θεσσαλονίκης και διανείμας ανά εν καλέμιον ύδατος εις τας είκοσι κρήνας , τας οποία; κατασκεύασε. Τινές όμως των κατοίκων της Θεσσαλονίκης ανώρυξαν εις τοόρος Χορτιάτην φρέατα και επέτυχον να ανεύρουν ανά εν ήδύο μασούρια (14) ύδατος, το όποιον εισήγαγον μέ την άδειαν του ιεροδικείου εις το βακουφικόν υδραγωγείον , ορισθέντος σχετικού δικαιώματος. Κατόπιν όμως τούτου, ενώ τά εξευρεθέντα ύδατα, των οποίων κατέβαλλον τα δικαίωμα δεν επήρκουν διά τας οικίας των, με την απλήν δικαιολογίαν της κατοχής ύδατος επώλησεν έκαστος εξ αυτών εις τους πτωχούς δια χοτζετίων ανά ήμισυ ή εν μασούριον και έξηκολούθουν να έχουν εις τας οικίας των ανά δύο ή τρία μασούρια ύδατος .
Ενεκα τούτου διεκόπη το ύδωρ των περισσοτέρων βακουφικών κρηνών, οι δε κατοικούντες ξένοι και πτωχοί υποφέρουν τρομεράν λειψυδρίαν και ευρίσκονται εν αναστατώσει .
Οθεν παρεκάλεσαν όπως ο εν Θεσσαλονίκη κατοικών αρχιθυρωρόςτων ανακτόρων Μου Αχμέτ, καύχημα των προγόνων και των ευγενών, είη διαρκής οζήλοςτου, διορισθή επί του προκειμένου, ίνα ενεργήση εξέτασιν και, αφού κανονίση το ζήτημα,, αναφέρη σχετικώς εις την Πύλην της ευδαιμονίας Μου…
Ηδη εξεδόθη φιρμάνιον Μου, όπως γίνη η τοιαύτη εξέτασις και εκτεθή η κατάστασις. Διατάσσω όπως, μόλις ..φθάση… υψηλόν φιρμάνιον Μου, ενεργήσητε συμφώνως προς αυτό….».
ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΣΟΥΛΤΑΝΙΚΗΣ ΔΙΑΤΑΓΗΣ
α-Από το πιο πάνω φιρμάνι φαίνεται ότι κατασκευαστής του υδραγωγείου του Χορτιάτη ήταν ο σουλτάνος Μουράτ Χαν (Μουράτ Β΄). Κατά τον Γ.Ταμιωλάκη (ό.π.,σελ. 18), η εκδοχή αυτή είναι απίθανη, διότι το Υδραγωγείο του Χορτιάτη ήταν έργο των Ρωμαίων, οι οποίοι είχαν κατασκευάσει στη Θεσσαλονίκη κρήνες και συγκροτήματα λουτρών που είχαν ανάγκη τρεχούμενων νερών για τη λειτουργία τους .
Ο ίδιος υποστηρίζει ότι η λέξη « κατασκευάσει» που υπάρχει στο φιρμάνιι, πρέπει να νοηθεί ως « επισκευάσει» ( το υδραγωγείο που προυπήρχε ), προκειμένου να αυξηθεί η ποσότητα του τρεχούμενου νερού και να φθάσει στις νέες 20 κρήνες που είχε κατασκευάσει ο Μουράτ στην πόλη . Αλλωστε, προσθέτει, οι μωαμεθανοί δεν φημίζονταν ως κατασκευαστές μεγάλων έργων, αλλά προτιμούσαν να επισκευάζουν και να συντηρούν παλαιότερα έργα . Αυτό αποδεικνύεται και από την νέα επιστρωμάτωση που πρόσθεσαν οι μωαμεθανοί στην υδατογέφυρα, πάνω από εκείνη των βυζαντινών .
β- Κατά τον Β.Δημητριάδη ( ό.π., σελ. 424) το όνομα του Μουράτ του Β΄συνδέθηκε με το υδραγωγείο του Χορτιάτη, , διότι αυτός , αμέσως μετά την κατάκτηση της πόλης (1430), ή σύντομα μετά από αυτή, επισκεύασε το υδραγωγείο, που είχε υποστεί πολλές ζημίες, οι δε βυζαντινοί και οι Βενετσιάνοι, που είχαν καταλάβει προηγουμένως την πόλη, δεν μπορούσαν , για οικονομικούς ή άλλους λόγους (προτεραιότητα οχύρωσης της πόλης ), να επισκευάσουν το υδραγωγείο . Για τη συντήρηση του αγωγού, ο Μουράτ εγκατέστησε άστεγους ή άκληρους σε ένα καινούργιο χωριό ( YeniKοy) , οι κάτοικοι του οποίου είχαν υποχρέωση να συντηρούν και να καθαρίζουν τον αγωγό, με αντάλλαγμα ορισμένα προνόμια (απαλλαγή από φόρους ). Οι ίδιοι οι κάτοικοι αργότερα ασχολήθηκαν με κατασκευή ασβέστη και για το λόγο αυτό το χωριό πήρε και δεύτερη ονομασία «(Kirec Koy) ,δηλ. Ασβεστοχώρι», όπως ονομάζεται και σήμερα .
ΙΙΙ. Η πρώτη συλλέκτρια δεξαμενή των νερών του Χορτιάτη .
1.Κατά τον Γ.Ταμιωλάκη (ό.π., σελ. 23), «τα νερά των πηγών του Χορτιάτη ….συγκεντρώνονταν στο ίδιο περίπου σημείο,… (ό)που και σήμερα…» .
Κατά τον Μ.Μαραβελάκι (ό.π., σελ. 69, « το νερό ( των πηγών ) φέρεται δι-υπογείων οχετών εις κοινήν δεξαμενήν παρά το χωρίον και εκείθεν διά κτιστού υδραγωγείου οδηγείται προς το υψηλόν τμήμα της Θεσσαλονίκης, εις μήκος 22 χιλ. και χύνεται εις την δεξαμενήν των Βλατάδων (υψ. 100 μ., περιεκτικότητος 700 κ.μ…»
2. Ο Πρωτ. Νικηφόρος Καλαϊτζίδης (15), τοποθετεί την ύπαρξη της πρώτης κλειστής δεξαμενής (κιστέρνα, όπως την ονομάζει, από τη γαλλική λέξη citerne=στέρνα ) για τη συλλογή των νερών από τις πηγές, απέναντι από την είσοδο του σημερινού Δημοτικού σχολείου του Χορτιάτη (στην ευρύτερη περιοχή του οποίου εντοπίζει ο ίδιος και την ύπαρξη της Μονής Χορταϊτου ) και αναφέρει ότι στη δεξαμενή αυτή «..κατέληγαν αφενός μεν ο αγωγός επιφανείας, αφετέρου δε σε διάφορα επίπεδα (για τη συλλογή όλων των υδάτινων πόρων) και εσωτερικοί αγωγοί που διακρίνονται μέσα στο πάχος του τοίχου» ( δηλ. στο υπόλειμμα τείχους, που βρίσκεται έξω από τον περίβολο του σχολείου) .
Σε άλλο σημείο του βιβλίου αναφέρει ότι «..Ενα τεράστιο υδραυλικό έργο ξεκινούσε από την Μονή του Χορταϊτου διοχετεύοντας το νερό με τρείς μεγάλους αγωγούς, που κατέληγε ο ένας στο ύψος της Ακροπόλεως της Θεσσαλονίκης, ο δεύτερος πήγαινε προς Πυλαία και ο τρίτος προς την σημερινή περιοχή Ευκαρπίας ».
Κατά τον ίδιο επίσης, «το Μοναστήρι (Χορταϊτου) συγκέντρωνε τα νερά και στη συνέχεια τα διοχέτευε σε ένα κεντρικό αγωγό που περνούσε πάνω από την υδατογέφυρα (καμάρες) του Χορτιάτη, με προορισμό τη Θεσσαλονίκη» .
Με βάση τα ιστορούμενα πιο πάνω και το φερόμενο ιστορικό στοιχείο ( τυπικό της Μονής Χριστού Παντοκράτορος της Κωνσταντινούπολης του έτους 1137,στοιχ. 1534, όπου γίνεται αναφορά στο δικαίωμα Μονής να καρπούται τα έσοδα παροχής νερού στην πόλη της Θεσσαλονίκης,, ως «δίκαιον (=δικαίωμα) του από του Χορταϊτου καταρρέοντος ύδατος…» , ο συγγραφέας, με ενθουσιώδη και υπερβάλλουσα βεβαιότητα, χωρίς όμως την επικουρία άλλων στοιχείων, παρά μόνο την δική του επιτόπια έρευνα του χώρου , υποστηρίζει ότι το πιο πάνω δικαίωμα ανήκε στη μονή Χορταϊτου (Χορτιάτη) .
«Ο Χορτιάτης ήταν η υδρότις (υδροδότις ;) Μονή της Θεσσαλονίκης . Ο σημερινός Χορτιάτης μπορεί χωρίς καμιά υπερβολή να καυχιέται ότι σαν μήτρα, με ομφάλιο λώρο το υδρευτικό σύστημα της Μονής Χορταϊτου , ζωογόνησε επί αιώνες την πόλη του Αγίου Δημητρίου».
*ΣΧΟΛΙΑ-ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ
Για το πιο πάνω αναφερόμενα από τον συγγραφέα, πρέπει να γίνουν οι εξής παρατηρήσεις
α. Τα ιστορικά κείμενα που αναφέρονται πιο κάτω για το υδραγωγείο του Χορτιάτη και τη διοχέτευση των νερών στην πόλη, φαίνεται ότι δεν συμφωνούν με τις διαπιστώσεις του συγγραφέα, διότι σε κανένα από αυτά δεν μνημονεύεται ότι η δεξαμενή συλλογής των νερών από τις πηγές, βρισκόταν στο χώρο της βυζαντινής Μονής Χορταϊτου , όπου την τοποθετεί ο συγγραφέας. Ούτε βεβαιώνεται ότι η Μονή είχε αποκτήσει και ασκούσε δικαιώματα για την παροχή του νερού . Συνεπώς τα πιο πάνω αναφερόμενα για την τοποθέτηση της κύριας δεξαμενής του δικτύου ύδρευσης στον περίβολο ης μονής, στηρίζονται μόνο σε εικοτολογία , η οποία δεν θεμελιώνεται σε βάσιμα ιστορικά στοιχεία. Αντίθετα φαίνεται εύλογη η τοποθέτηση της πρώτης και κύριας συλλέκτριας δεξαμενής σε άλλη θέση (πιθανότατα κοντά στο αγίασμα και παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, όπου ευρίσκεται και σήμερα η δεξαμενή συλλογής των νερών, θέση που ευνοείται από την κατωφέρεια του εδάφους και την φυσική ροή των νερών.
Αυτό βέβαια δεν αποκλείει την ύπαρξη , είτε τοπικής διακλάδωσης του νερού από την κύρια συλλέκτρια (εκτός μονής) δεξαμενή του δικτύου προς στη μονή ή απ-ευθείας παροχής από τις πηγές προς στη μονή, άποψη που δικαιολογείται και από τα ευρήματα που αναφέρει ο συγγραφέας για τα υπολείμματα που διαπίστωσε απέναντι από τον περίβολο του Δημοτικού σχολείου., δηλ. τον αγωγό επιφάνειας και εσωτερικό αγωγό, για την παροχέτευση των νερών προς τη μονή .
Η τοπική όμως, και ασφαλώς περιορισμένης δυνατότητας παροχή ποσότητας νερού για τις ανάγκες της μονής, δεν μπορεί να δικαιολογήσει την άποψη ότι το σύστημα ύδρευσης μιας μεγάλης πόλης , όπως η Θεσσαλονίκη, στηριζόταν στη μονή, με την έννοια ότι ξεκινούσε το νερό από τις πηγές, έφθανε στο χώρο συλλογής (δεξαμενή) της μονής και, με αποκλειστική δική της ευθύνη και διαχείριση , διοχετευόταν με αγωγούς σε τρείς κατευθύνσεις προς την πόλη της Θεσσαλονίκης, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας. Η παραδοχή της άποψης αυτής , εκτός του ότι δεν υποστηρίζεται από ιστορικές πηγές, προϋποθέτει ότι η μονή είχε τη νομική κυριότητα των εγκαταστάσεων του υδραγωγείου, όπως επίσης και την οικονομική διαχείριση- συντήρηση όλου του δικτύου ύδρευσης , η οποία όμως , λόγω του μεγάλου μεγέθους και της σημασίας του έργου, δεν ήταν δυνατόν παρά να είναι κρατική υπόθεση, όπως αναφέρουμε πιο κάτω.
β. Επίσης ο συγγραφέας εκφράζει την άποψη ότι γινόταν από τη μονή διοχέτευση των νερών του Χορτιάτη προς στην Πυλαία και την περιοχή της Ευκαρπίας, άποψη που συγχέει διάφορες ιστορικές εποχές και κατασκευές έργων ύδρευσης σε διαφορετικό χρόνο, ενώ δεν αναφέρει καθόλου την διαχρονική και κύρια διοχέτευση των νερών του Χορτιάτη από το υδραγωγείο προς το Επταπύργιο και τη μονή Βλατάδων και από εκεί στην πόλη, όπως περιγράφεται σε ιστορικές πηγές , που αναφέρονται πιο κάτω στο δεύτερο μέρος του άρθρου αυτού .
γ. Η αναφορά του συγγραφέα στο τυπικό της Μ.Παντοκράτορος της Κων/πολης του έτους 1137 για τα δικαιώματα της Μονής Χορταϊτου να καρπώνεται τα έσοδα των παροχών του νερού στην πόλη της Θεσσαλονίκης, δεν αποδεικνύεται, ούτε προκύπτει από το κείμενο του τυπικού, ούτε από άλλο στοιχείο ότι αφορά τη Μ. Χορταϊτου (Χορτιάτη) για τη λήψη εσόδων παροχής νερού. Αλλωστε δεν μνημονεύεται στο τυπικό κάποιο ειδικό έγγραφο για την παραχώρηση τέτοιου δικαιώματος στη μονή του Χορτιάτη .
Τον ισχυρισμό του συγγραφέα διαψεύδει , άλλωστε, η αναφορά του Γ.Ταμιωλάκη (ό.π., σελ. 25), σε διάταγμα το οποίο σώζεται στο τυπικό της μονής του Παντοκράτορα Χριστού στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με το διάταγμα αυτό «..παραχωρείται στο Βασιλικό Ιατρικό Κέντρο, όπως θεωρούνταν την εποχή εκείνη η μονή του Παντοκράτορα Χριστού [ το δίκαιον του από του Χορταϊτου καταρρέοντος ύδατος, συν τω αγωγώ και τοις εν Θεσσαλονίκη ενεργώσι μύλωσι ]…».
*Αυτό σημαίνει ότι για άλλη μονή και όχι για τη μονή Χορταϊτου έγινε το 1137 η παραχώρηση των δικαιωμάτων (εσόδων) της παροχής των νερών του Χορτιάτη, που αφορούσε τη διανομή στους αγωγούς και τους μύλους της πόλης .
δ. Η αναφορά του τυπικού, που αναφέρθηκε, οδήγησε τον Αλέξ. Λέτσα (ό,π., σελ. 146) να θεωρήσει ότι η ροή των νερών του Χορτιάτη, χρησιμοποιούνταν –κατά τους χρόνους των Βυζαντινών-για εμπορικές και βιομηχανικές χρήσεις, ακόμα και για τη λειτουργία των μύλων, χωρίς να συνδέει τα δικαιώματα εσόδων για τις χρήσεις αυτές με τη μονή του Χορτιάτη .
ε. Αν ληφθεί υπόψη η χρονολογία του τυπικού (1137 μ.χ.), το τότε ισχύον Βυζαντινορωμαϊκό (Β.Ρ.) δίκαιο , περιείχε ειδικές διατάξεις, είτε για τα νερά που έχουν ελεύθερη και αδιάκοπη ροή (-«aquaprofluens»), τα οποία ήταν κοινόχτηστα, είτε για τα ελκόμενα νερά -«aqua ducta” , δηλ. εκείνα οποία διοχετεύονται με αγωγό) .
Σύμφωνα με το δίκαιο αυτό (16), σε αντίθεση με τα νερά της πρώτης κατηγορίας , τa «ελκόμενa νερά , δηλ. εκείνα που προέρχονται μεν από κάποια πηγή, αλλά στη συνέχεια διοχετεύονται σε τρίτους για κάποια χρήση, είτε μέσα σε αυλάκια, είτε δεξαμενές αγωγούς, κλπ. , δεν είναι κοινόχρηστα, αλλά ιδιοκτήτης του νερού αυτού είναι κατ-αρχήν ο ιδιοκτήτης του εδάφους , όπου βρίσκεται η πηγή από την οποία αναβλύζει το νερό . Αν κύριος του εδάφους (ακινήτου) είναι το δημόσιο, η πηγή ανήκει στο δημόσιο (κράτος) .
Ο ιδιοκτήτης της πηγής μπορούσε να διαθέσει το νερό σε τρίτους, κατά τη θέληση του , επίσης να εμποδίζει τη ροή του νερού, ή να παραχωρεί, σε άλλους το δικαίωμα της ολικής ή μερικής χρήσης του νερού (Εφετ. Πειρ. 202/1928 Θέμις Μ.σελ. 810, ΑΠ 234/1946 Θέμις ΝΖ, σελ. 392) .
Εξ άλλου, σύμφωνα με το Β.Ρ. δίκαιο, το ελκόμενο νερό ανήκε στην κυριότητα εκείνου που είχε δεσμεύσει το τρεχούμενο νερό στις πηγές , ανεξάρτητα από την κυριότητα εκείνων που είχαν κτήματα , από τα οποία διέρχονταν οι σωλήνες παροχής του νερού .
στ. Στην περίπτωση του Χορτιάτη , τα παρεπόμενα δικαιώματα στο υδραγωγείο, στα ελκόμενα νερά και στους σωλήνες ύδρευσης, που διοχέτευαν τα νερά στην Θεσσαλονίκη, είχε το κράτος, αφού αυτό είχε κατά τεκμήριο την κυριότητα στο υποκείμενο έδαφος των πηγών, που βρίσκονταν σε ορεινή δασώδη περιοχή,. Αλλά συγχρόνως το κράτος είχε και την υποχρέωση να συντηρεί και να διαχειρίζεται το υδραγωγείο και την ευθύνη για τη διανομή των νερών σε τρίτους. Πάντως δεν προκύπτει ότι είχαν παραχωρηθεί τα δικαιώματα (έσοδα) στη μονή του Χορτιάτη , αλλά το 1137 έγινε επίσημη παραχώρηση στην πιο πάνω μονή της Κωνσταντινούπολης των δικαιωμάτων (εσόδων) του νερού, από την παροχή στους χρήστες του δικτύου ύδρευσης και τούς εκμεταλλευτές των μύλων .
ζ.. Επιβεβαίωση των πιο πάνων παρέχει ο Γ,Ταμιωλάκης (ό.π., σελ. 26), που αναφέρει ορθά ότι «το υδραγωγείο και οι πηγές (του Χορτιάτη) ήταν πάντα κρατική περιουσία, κι-όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη το 1912 η χρήση των πηγών και του υδραγωγείου του Χορτιάτη, όπως και του Ρετζικίου και του Λεμπέτ, περιήλθαν στο Ελληνικό κράτος και ιδιαίτερα στο Δήμο Θεσσαλονίκης ( ενν. κατά παραχώρηση) , που είχε την εκμετάλλευση και τη φροντίδα τους μέχρι το 1939 ..» .
Μετά την παράθεση των πιο πάνω στοιχείων και ιστορικών πηγών, διερωτάται κανείς εύλογα γιατί ο πιο πάνω συγγραφέας επιχείρησε να … αναστήσει από τα ερείπια της μονής το ( μη υπάρχον) «υδρευτικό σύστημα της παλιάς Μονής Χορταϊτου», με την αόριστη πιθανολόγηση (και όχι απόδειξη), ότι «το Μοναστήρι συγκέντρωνε τα νερά και στη συνέχεια τα διοχέτευε σε ένα κεντρικό αγωγό που περνούσε πάνω από την υδατογέφυρα (καμάρες) του Χορτιάτη με προορισμό την Θεσσαλονίκη..».
-----------------------
1. Βλ. αναφορά στον Μάξιμο Μαραβελάκι [Πως υδρεύεται η Θεσσαλονίκη]- Δελτίο Ε.Β.Ε. Θεσσαλονίκης, περ. Γ΄-έτος Ε΄,1951, σελ. 71] .
2. Βλ. υποσημείωση του Νικ. Μσχοπούλου στο [Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή], έκδ. Ε.Μ.Σ., έτος Ιστ΄ (1940), σελ. 362 ] .
3. βλ. Κ .Ν. Σάθα Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, 1872, σελ. 257.
4. Γ.Ταμιωλάκη [Η ιστορία της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης 1985, ανατ. 2001, σελ. 13 ].
5. [Ταξίδι στην Ελλάδα του Εβλιά Τσελεμπή],εκδόσεις Εκάτη,1991, σελ. 117],
6. βλ. Γεωργ. Στογιόγλου [Η εν Θεσσαλονίκη Πατριαρχική Μονή των Βλατάδων - Ανάλεκτα Βλατάδων 12, Πατρ. Ιδρυμα Πατερικών Μελετών, 1971, σελ.13] .
7. [Topographie De Tessalonique , Paris 1913 , σελ. 115-117].
8. Μαξ. Μαραβελάκι [Πως υδρεύεται η Θεσσαλονίκη, Δελτίο Ε.Β.Β. , περ. Γ΄- έτος Ε΄-1951, σελ. 69]
9. [Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας, έκδ. της Ε.Μ.Σ. 1983, σελ. 423 επ.].
10. Αρχείο Α΄Θεσσαλονίκης , επιμέλεια Ι. Βασδραβέλλη, 1952.
11. Το φιρμάνι εκδόθηκε τα τέλη Ζιλ Καντέ 1134 (χριστ.χρονολογία 10-9-1722)
12. 12. Αρπαλίκιον , τουρκ.Arpalik = επίδομα ή αμοιβή τούρκου αξιωματούχου .
13. Το σαντζάκι ήταν μία διοικητική μονάδα υπό την εποπτεία ενός στρατιωτικού
διοικητού ή σαντζάκμπεη, στον οποίο έδινε ως προνόμιο την εξουσία ο
σουλτάνος.
14. Η ποσότητα του νερού υπολογιζόταν σε masure(μασούρι), που αντιστοιχούσε σε 4 cevaldiz (βελόνες ) , ενώ ένας lϋle (κρουνός ) ισοδυναμούσε με 4 μασούρια .
Ο Β. Δημητριάδης (όπ.π, σελ. 425, 426) αναφέρει τη διαίρεση αυτή, χωρίς να γνωρίζει τον όγκο του νερού ποτ αντιστοιχούσε σε κάθε μονάδα μέτρησης .
Κατά τον Γ. Ταμιωλάκη (όπ.π, σελ. 25 και 54 σημ. 14, η μέτρηση της ποσότητας νερού στην τουρκοκρατία γινόταν με μέτρο το καλέμιο ή λουλά ( τουρκ. λουλέ=κρουνός), του οποίου υποδιαίρεση είναι το μασούρι και υποδιαίρεση αυτού η βελόνα .
Η αντιστοιχία τους είναι :
1 λουλάς (καλέμι) = 4 μασούρια
1 μασούρι= 4 βελόνες
Ο λουλάς (λουλέ) ισοδυναμούσε με 8,5 οκάδες νερό σε 1 min. και το μασούρι με 2 οκάδες νερό σε 1 min. Hπαροχή αυτή του μασουριού δίνεται από αγωγό διαμέτρου 12 χιλιοστών με μία λογική ταχύτητα 0,4 ανά sec, χωρίς ψηλή πίεση (δηλ. λίγο μεγαλύτερη από το μηδέν). Ο ίδιος υπολογισμός ισχύει για το καλέμι ή λουλά , για το οποίο δίνεται από αγωγό διαμέτρου 48 χιλιοστών .
Οι Β.Δημητριάδης (όπ. π.) και Γ. Ταμιωλάκης, (όπ.π.) υπολογίζουν την ποσότητα του νερού του Χορτιάτη σε 690 μασούρια , όπως προκύπτει από επίσημες καταγραφές της τουρκικής διοίκησης των ετών 1827 και 1844 . Η ποσότητα αυτή ισοδυναμεί με 100 μ.κ. ανά ώρα (Ταμιωλάκης) .
15. [Σεβάσμια Βασιλική Μονή Χορταϊτου, 2000, έκδοση του Δήμου Χορτιάτη,
σελ. 47,48].
16. Βλ. Γ. Μπαλή [Μελέται Αστικού Δικαίου, 1938, σελ. 35επ.] και Α. Τούση, [Eμπράγματον δίκαιον, γ΄έκδ. 1966, σελ. 78].
*Συνέχεια από την προηγούμενη έκδοση (φ. 154)
ΣΧΟΛΙΑ-ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ
Για το πιο πάνω αναφερόμενα , πρέπει να γίνουν οι εξής παρατηρήσεις :
α. Τα ιστορικά κείμενα που αναφέρονται πιο κάτω για το υδραγωγείο του Χορτιάτη και τη διοχέτευση των νερών στην πόλη, δεν φαίνεται να συμφωνούν με τις διαπιστώσεις του συγγραφέα (Ν. Καλαϊτζή), διότι σε κανένα από αυτά δεν μνημονεύεται ότι η δεξαμενή συλλογής των νερών από τις πηγές, βρισκόταν στο χώρο της βυζαντινής Μονής Χορταϊτου και από εκεί τα νερά κατευθύνονταν με αγωγούς στην Θεσσαλονίκη . Ούτε βεβαιώνεται ότι η Μονή είχε αποκτήσει και ασκούσε δικαιώματα εκμετάλλευσης για την παροχή του νερού . Συνεπώς τα πιο πάνω αναφερόμενα για την τοποθέτηση της κύριας δεξαμενής του δικτύου ύδρευσης στον περίβολο ης μονής, στηρίζονται μόνο σε εικοτολογία , η οποία δεν θεμελιώνεται σε βάσιμα ιστορικά στοιχεία. Αντίθετα φαίνεται εύλογη η τοποθέτηση της πρώτης και κύριας συλλέκτριας δεξαμενής σε άλλη θέση (qanat , κοντά στο αγίασμα και παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής), όπου ευρίσκεται και σήμερα η δεξαμενή συλλογής των νερών, θέση που ευνοείται από την κατωφέρεια του εδάφους και τη φυσική ροή των νερών (βλ. πιο κάτω εργασία του Μανόλη Μανωλεδάκη) .
Αυτό βέβαια δεν αποκλείει την ύπαρξη τοπικής διακλάδωσης του νερού με απ-ευθείας παροχή του από τις πηγές προς τη μονή, άποψη που δικαιολογείται και από τα ευρήματα που αναφέρει ο άνω συγγραφέας, δηλ. τα υπολείμματα που διαπίστωσε απέναντι από τον περίβολο του Δημοτικού σχολείου., όπως τον αγωγό επιφάνειας και τον εσωτερικό αγωγό, που διευκόλυναν την παροχέτευση των νερών προς τη μονή .
Η τοπική όμως, και ασφαλώς περιορισμένης δυνατότητας παροχή ποσότητας νερού για τις ανάγκες της μονής, δεν μπορεί να δικαιολογήσει την άποψη ότι το σύστημα ύδρευσης μιας μεγάλης πόλης , όπως η Θεσσαλονίκη, στηριζόταν στη μονή, με την έννοια ότι ξεκινούσε το νερό από τις πηγές, έφθανε στο χώρο συλλογής (δεξαμενή) της μονής και από εκεί, με αποκλειστικά δική της ευθύνη και διαχείριση , διοχετευόταν με αγωγούς σε τρείς κατευθύνσεις προς την πόλη της Θεσσαλονίκης, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας. Η παραδοχή της άποψης αυτής , εκτός του ότι δεν υποστηρίζεται από ιστορικές πηγές, προϋποθέτει ότι η μονή είχε τη νομική κυριότητα των εγκαταστάσεων του υδραγωγείου, όπως επίσης την οικονομική διαχείριση και τη συντήρηση όλου του δικτύου ύδρευσης , πράγμα το οποίο όμως , λόγω του μεγάλου μεγέθους και της σημασίας του έργου, δεν ήταν δυνατόν παρά να είναι κρατική υπόθεση, όπως αναφέρουμε πιο κάτω.
β. Ο Μανόλης Μανωλεδάκης , στην εργασία του για το σύστημα υδρομάστευσης (qanat) της Αγίας Παρασκευής του Χορτιάτη (έκδοση Υπουργείου Πολιτισμού και ΑΠΘ-2010), υποστηρίζει ότι το νερό που περνούσε (μέχρι το 1949) πάνω από το υδραγωγείο, με προορισμό τη Θεσσαλονίκη, προερχόταν από το qanat της Αγίας Παρασκευής, το οποίο δεν ήταν το μοναδικό που υπήρχε στο Χορτιάτη, αλλά υπήρχαν και άλλα, όπως πχ εκείνο στο χώρο του δημοτικού σχολείου, που «πιστεύεται ότι ανήκε στις εγκαταστάσεις της Μονής Χορταϊτου..» .Σε άλλη εργασία του 1911 (έκδοση των ίδιων φορέων) για το υδραγωγείο Χορτιάτη ο Μαν. Μανωλεδάκης αναφέρει ότι τα νερά των πηγών του Χορτιάτη ύδρευαν την πόλη ή τμήματα της επί δεκαεννέα (19) αιώνες .
γ. Εξάλλου, ο συγγραφέας Νικ. Καλαϊτζίδης εκφράζει την άποψη ότι γινόταν από τη μονή διοχέτευση των νερών του Χορτιάτη προς στην Πυλαία και την περιοχή της Ευκαρπίας, άποψη όμως που συγχέει διάφορες ιστορικές περιόδους και κατασκευές έργων ύδρευσης σε διαφορετικό χρόνο, ενώ δεν αναφέρει καθόλου την διαχρονική και κύρια διοχέτευση των νερών του Χορτιάτη από το υδραγωγείο προς το Επταπύργιο και τη μονή Βλατάδων και από εκεί στην πόλη, όπως περιγράφεται σε ιστορικές πηγές , που αναφέρονται πιο κάτω .
δ. Η αναφορά του ίδιου συγγραφέα στο τυπικό της Μ.Παντοκράτορος της Κων/πολης του έτους 1137 για τα δικαιώματα της Μονής Χορταϊτου να καρπώνεται τα έσοδα των παροχών του νερού στην πόλη της Θεσσαλονίκης, δεν αποδεικνύεται, ούτε προκύπτει από το κείμενο του τυπικού, ούτε από άλλο στοιχείο ότι αφορά τη Μ. Χορταϊτου (Χορτιάτη) για τη λήψη εσόδων παροχής νερού. Αλλωστε δεν μνημονεύεται στο τυπικό κάποιο ειδικό έγγραφο για την παραχώρηση τέτοιου δικαιώματος στη μονή του Χορτιάτη .
Τον ισχυρισμό του συγγραφέα διαψεύδει , άλλωστε, η αναφορά του Γ.Ταμιωλάκη (ό.π., σελ. 25), σε διάταγμα το οποίο σώζεται στο (ίδιο) τυπικό της μονής του Παντοκράτορα Χριστού στην Κωνσταντινούπολη. Σύμφωνα με το διάταγμα αυτό «..παραχωρείται στο Βασιλικό Ιατρικό Κέντρο, όπως θεωρούνταν την εποχή εκείνη η μονή του Παντοκράτορα Χριστού ,το δίκαιον του από του Χορταϊτου καταρρέοντος ύδατος, συν τω αγωγώ και τοις εν Θεσσαλονίκη ενεργώσι μύλωσι …».
*Αυτό σημαίνει ότι για την πιο πάνω μονή (Παντοκράτορος Χριστού) και όχι τη μονή Χορταϊτου έγινε το 1137 η παραχώρηση των δικαιωμάτων (εσόδων) της παροχής των νερών του Χορτιάτη, που αφορούσε τη διανομή με τους αγωγούς στους κατοίκους και τους μύλους της πόλης .
ε. Η αναφορά του τυπικού, με παραπομπή από τον ίδιο στο έργο του Dmitrievkij, [Typica, 698], οδήγησε τον Αλέξ. Λέτσα (ό,π., σελ. 146), να θεωρήσει ότι τα νερά του Χορτιάτη, χρησιμοποιούνταν –κατά τους χρόνους των Βυζαντινών-για εμπορικές και βιομηχανικές χρήσεις, ακόμα και για τη λειτουργία των μύλων, χωρίς να συνδέει τα δικαιώματα εσόδων από τις χρήσεις αυτές με τη μονή του Χορτιάτη .
στ Αν ληφθεί υπόψη η χρονολογία του τυπικού (1137 μ.χ.), το τότε ισχύον Βυζαντινορωμαϊκό (Β.Ρ.) δίκαιο , περιείχε ειδικές διατάξεις, είτε για τα νερά που έχουν ελεύθερη και αδιάκοπη ροή (-«aqua profluens»), τα οποία ήταν κοινόχρηστα, είτε για τα ελκόμενα νερά -«aqua ducta” , δηλ. εκείνα οποία διοχετεύονταν με αγωγό) .
Σύμφωνα με το δίκαιο αυτό (16), σε αντίθεση με τα νερά της πρώτης κατηγορίας (κοινόχρηστα) , τα «ελκόμενa νερά , (δηλ. εκείνα που προέρχονται μεν από κάποια πηγή, αλλά στη συνέχεια διοχετεύονται σε τρίτους για κάποια χρήση, με τη ροή του νερού είτε σε αυλάκια, είτε σε δεξαμενές αγωγούς, κλπ.) , δεν είναι κοινόχρηστα, αλλά ιδιοκτήτης του νερού αυτού είναι κατ-αρχήν ο ιδιοκτήτης του εδάφους , όπου βρίσκεται η πηγή από την οποία αναβλύζει το νερό . Αν κύριος του εδάφους (ακινήτου) είναι το δημόσιο, η πηγή ανήκει στο δημόσιο (κράτος) .Ο ιδιοκτήτης της πηγής μπορούσε να διαθέσει το νερό σε τρίτους, κατά τη θέληση του , επίσης να εμποδίζει τη ροή του νερού, ή να παραχωρεί, σε άλλους το δικαίωμα της ολικής ή μερικής χρήσης του νερού (Εφετ. Πειρ. 202/1928 Θέμις Μ.σελ. 810, ΑΠ 234/1946 Θέμις ΝΖ, σελ. 392) .
Εξ άλλου, σύμφωνα με το Β.Ρ. δίκαιο, το ελκόμενο νερό ανήκε στην κυριότητα εκείνου που είχε δεσμεύσει το τρεχούμενο νερό στις πηγές , ανεξάρτητα από την κυριότητα εκείνων που είχαν κτήματα , από τα οποία διέρχονταν οι αγωγοί ή οι σωλήνες για την παροχή του νερού .
Στην περίπτωση του Χορτιάτη , τα δικαιώματα πάνω στο υδραγωγείο, στα ελκόμενα νερά και στους αγωγούς ύδρευσης, που διοχέτευαν τα νερά στην Θεσσαλονίκη, είχε το κράτος, αφού αυτό είχε κατά τεκμήριο την κυριότητα στο υποκείμενο έδαφος των πηγών, που βρίσκονταν σε ορεινή δασώδη περιοχή, χωρίς να έχουν προκύψει άλλωστε ιδιωτικά δικαιώματα. Συγχρόνως όμως το κράτος είχε και την υποχρέωση να συντηρεί και να διαχειρίζεται το υδραγωγείο, όπως είχε και την ευθύνη για τη διανομή των νερών σε τρίτους. Πάντως δεν προκύπτει ότι είχαν παραχωρηθεί τα δικαιώματα (έσοδα από την παροχή νερού) στη μονή του Χορτιάτη , αλλά, όπως αναφέρθηκε, το 1137 έγινε επίσημη παραχώρηση των δικαιωμάτων αυτών στην πιο πάνω μονή της Κωνσταντινούπολης για την παροχή στους χρήστες του δικτύου ύδρευσης και τούς εκμεταλλευτές των μύλων .
Επιβεβαίωση των πιο πάνων παρέχει ο Γ,Ταμιωλάκης (ό.π., σελ. 26), που αναφέρει ότι «το υδραγωγείο και οι πηγές (του Χορτιάτη) ήταν πάντα κρατική περιουσία, και όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη το 1912 , η χρήση των πηγών και του υδραγωγείου του Χορτιάτη, όπως και του Ρετζικίου και του Λεμπέτ, περιήλθαν στο Ελληνικό κράτος και στη συνέχεια στο Δήμο Θεσσαλονίκης ( ενν. κατά παραχώρηση) , που είχε την εκμετάλλευση και τη φροντίδα τους μέχρι το 1939 ..» .
ΙV. Ιστορικά στοιχεία και μαρτυρίες για τις πηγές , το υδραγωγείο και το σύστημα διανομής των νερών του Χορτιάτη στην Θεσσαλονίκη .
Ι. Την πρώτη γραπτή μαρτυρία για το νερό του Χορτιάτη , δίνει ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ευστάθιος (1115-1195 μ.χ.) στο βιβλίο του για την ιστορία της Θεσσαλονίκης . Στην περιγραφή για την πολιορκία της πόλης από τους Νορμανδούς (1185), αναφέρει ότι η πόλη υπέφερε από λειψυδρία, («η του αναγκαιούντος ύδατος έλλειψις..»), λόγω της διαρροής της δεξαμενής του Επταπυργίου, από αμελή στεγανοποίηση , όπως αναφέρεται στο παλαιό κείμενο [..το Χορταϊθέν ύδωρ απολυθέν θέειν (σημ. από το ρήμα θέω= τρέχω,πετώ) κατά του σκεύους ελεύθερον…] .
2.Από τον Κ.Μέρτζιο (17) και (18) ,γίνεται ρητή αναφορά του Χορτιάτη το 1591 στο ημερολόγιο του Βενετού Gabriele Cavazza, που συνόδευε ως γραμματικός τον ευγενή Lorenzo Bernardo ,ο οποίος πήγαινε στην Κωνσταντινούπολη ως έκτακτος απεσταλμένος της Βενετίας . Στα τέλη Μαϊου του έτους αυτού, όταν βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη, μιλώντας για την ύδρευση της, γράφει ότι το πόσιμο νερό της πόλης έρχεται με σωλήνες από το χωριό Cortacchi (Χορτιάτη) , που απείχε 6-7 μίλια και βρίσκεται στα ριζά του βουνού .
3. Ο Εβλιά Τσελεμπή (ό,π.), που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη το 1623, και κατέγραψε τις εντυπώσεις του στο πιο πάνω βιβλίο του , περιλαμβάνει σ-αυτό σχετικό απόσπασμα για το Χορτάτη και τα νερά των πηγών του, όπως η γραφή του αποδόθηκε από τον Ν.Μοσχόπουλο (ό.π., σελ. 361) :
«…Είναι όρος υψηλόν, ύψους σεβαστού, υψούμενον προς τους ουρανούς. Εις την υψηλήν κορυφήν δεν λείπουν θέρους τε και χειμώνος χιόνες και πάγοι και κρύσταλλα. Το υψηλόν τούτο όρος κείται προς Δ. (το ορθό είναι προς Α) της Θεσσαλονίκης , οπόθεν και φαίνεται. Τα γλυκά νερά έρχονται εις την Θεσσαλονίκην με υπογείους σωλήνας και διανέμονται εις όλους τους λουτρώνας, τα τζαμία και τα ιμαρέτια της πόλεως . …» .
4. Κατά τον Cousinery (19) ,που ακολούθησε την πορεία του αρχαίου αγωγού από την πόλη μέχρι τις πηγές, ο μεγάλος αγωγός των πηγών του Χορτιάτη εισερχόταν στην πόλη από τους Επτά Πύργους, (Ακρόπολη), περιοχή στην οποία υπήρχε από τους παλαιούς χρόνους μεγάλη δεξαμενή, ανατολικά του Επταπύργιου .
Ειδικότερα , επί λέξει αναφέρει , όπως αποδίδει το κείμενο ο Αλ. Λέτσας, (20) :
« Ο μέγας αγωγός , όστις εκ του όρους «Δίσορον» (σχόλιο=ίσως εννοεί τις δύο κορυφές του Χορτιάτη, όπως φαίνονται από τον μακρινό παρατηρητή του βουνού, που βλέπει δύο κορυφές) φέρει τα ύδατα εις την πόλιν, εισήρχετο εις αυτήν διά των Επτά Πύργων (Επταπύργιο). Ακολούθησα τον αγωγόν τούτον επί μίαν σχεδόν ώραν επί της ράχεως του όρους, το οποίον συνέχεται αμφιθεατρικώς με τον δυτικό γήλοφον, εφ-ού εξαπλούται η πόλις. Επί του υψηλοτέρου σημείου του γηλόφου τούτου, ανεκάλυψα την ωραίαν τοποθεσία Urendgik ή Ouroundjuk =παράδεισος (Ρετζίκη), μεγάλη κοιλάδα του Δισόρου» .
5. Ο Tafel (21). καταγράφει στο βιβλίο του, το πιο πάνω απόσπασμα από το βιβλίο του Cousinery και προσθέτει ότι :
«αυτός ο τόπος (Χορτιάτης) βρίσκεται σ-ένα βουνό, κοντά στο οποίο υπάρχει ένα υδραγωγείο που οδηγεί το νερό στη Θεσσαλονίκη με φυσικά κανάλια, τα οποία δεν είναι σκεπασμένα παρά μόνο με πέτρες χωρίς καθόλου τσιμέντο..» .
6.Κατά τον Μ.Χατζή Ιωάννου (22). « Το επισημότερον υδραγωγείον της σημερινής πόλεως (ενν. της Θεσσαλονίκης) είνε το του Χορτιάτου. Τούτο αρχόμενον από του ομωνύμου όρους συνάγεται εντός μεγάλης δεξαμενής κειμένης πλησίον της μονής των Βλατέων ….»
7. Για την ύδρευση της Θεσσαλονίκης ο Tafrali (23) αναφέρει στο κεφ. IV , που έχει την επικεφαλίδα «Η διοχέτευση νερού της πόλης», τα εξής :
« Η Θεσσαλονίκη είχε ήδη από την αρχαιότητα ένα δίκτυο μεταφοράς νερού, πολύ καλά κατανεμημένο στις διάφορες συνοικίες . Τα νερά των πηγών κατακρατούνταν από τα υψώματα και τις πεδιάδες των περιχώρων , ενώ μερικές από τις πηγές είναι μακριά , μία ή δύο ώρες από την πόλη . Σε πολλά σημεία στο εσωτερικό της πόλης υπήρχαν δημόσιες κρήνες, όπου ο λαός , ερχόταν να προμηθευτεί νερό.
Ο διοικητής της πόλης , όπως μας πληροφορεί ένα στρατηγικής σημασίας Βυζαντινό εγχειρίδιο, ενόψει πιθανής πολιορκίας, όφειλε , μεταξύ άλλων, να επαγρυπνά για την καλή συντήρηση των δικτύων ύδρευσης. Σε μία δεδομένη στιγμή στον 12ο αιώνα η πόλη είχε υποφέρει από την κακή κατάσταση των καναλιών και των δεξαμενών της . Ο λαός της πόλης επιφόρτισε τον διάκονο Ευστάθιο να κάνει αναφορά στον αυτοκράτορα Εμμανουήλ, παρακαλώντας τον να ευδοκήσει και να θεραπεύσει την κατάσταση (κατά την έκφραση του Ευσταθίου «δέησις εις τον βασιλέα κύριον Μανουήλ τον Κομνηνόν ως από της πόλεως. ότε αυτήν αυχμός(= ανομβρία, ξηρασία) επίεζεν». Αγνοούμε ποια συνέχεια έδωσε ο Μ. Κομνηνός στο αίτημα αυτό . Η κατάσταση όμως παρέμεινε η ίδια και όταν αργότερα το 1185 η πόλη πολιορκήθηκε από τους Νορμανδούς της Σικελίας, το μεγάλο υδραγωγείο, που βρισκόταν στην Ακρόπολη, εγκαταλειμμένο ήδη από πολύ καιρό, δεν μπορούσε πλέον να χρησιμοποιηθεί. …
… από εδώ το νερό κατευθύνεται προς τη θάλασσα, για να εξυπηρετήσει πολλές άλλες δεξαμενές, που βρίσκονται πολύ κοντά στα τείχη, όπως αυτή πίσω από την εκκλησία του Αγ. Γεωργίου (Ροτόντα). Στη συνέχεια η ροή του νερού απλώνεται στην κάτω πόλη, τροφοδοτώντας πολλές κρήνες….. στις εκδρομές μας γύρω από τα τείχη, πολλές φορές σταθήκαμε κοντά στη διαδρομή του καναλιού και σηκώνοντας μια-δυό πέτρες, γεμίσαμε τα παγούρια μας με πολύ δροσερό και καθαρό νερό…
…. Η δύναμη του νερού όλων των καναλιών χρησιμοποιούνταν επαρκώς από τη βιομηχανία στα χρόνια των Βυζαντινών. Οι ιδιοκτήτες και ο Αυτοκράτορας ενοικίαζαν το νερό , που το χρησιμοποιούσαν για να λειτουργήσουν τους μύλους … Από τη εκκλησία των Αγίων Αποστόλων, το κανάλι έπαιρνε την κατεύθυνση του λιμανιού, κατά μήκος του δυτικού τείχους, μέχρι το Τοπ Χανέ….
8. Κατά τον Αλεξ. Λέτσα ό.π.) το νερό του Χορτιάτη εισερχόταν στην Ακρόπολη, όπου υπήρχε μεγάλη υδαταποθήκη .Αλλά και στο φρούριο της Ακρόπολης, που χρονολογείται από τον 14 αιώνα … υπήρχε υδαταποθήκη πλήρης ύδατος, της οποίας το βάθος, όπως λεγόταν, έφθανε τα 6 μέτρα . Ο αγωγός του Χορτιάτη έστελνε στην Ακρόπολη νερό από ένα μόνο από τους κλάδους του . Ενας άλλος κλάδος ακολουθούσε τον εξωτερικό τοίχο της Ακρόπολης και κατέρχονταν στην πόλη . Κατά τους τελευταίους χρόνους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το νερό εισερχόταν πιθανώς – επισημαίνει ο ίδιος συγγραφέας- στην κρήνη, κοντά στην πύλη της Αννας Παλαιολογίνας . Στη συνέχεια κατευθυνόταν προς τη θάλασσα , ώστε να εξυπηρετήσει πολλές δεξαμενές , που βρίσκονταν κοντά στα τείχη, όπως την ευρισκόμενη πίσω από τον Αγιο Γεώργιο (Ροτόντα) και τη φιάλη του ναού αυτού . Κατόπιν ο αγωγός του νερού διακλαδιζόταν στην κάτω πόλη, τροφοδοτώντας πολλές κρήνες, οι οποίες συνήθως είχαν ως λεκάνη αρχαία σαρκοφάγο, όπως η ευρισκόμενη στην βορεινή πλευρά του ναού της Αγίας Σοφίας.
ΣΧΟΛΙΟ : Τα αναφερόμενα από τον Α. Λέτσα επιβεβαιώνονται από τον τροποποιημένο χάρτη που παραθέτει ο ίδιος στο άνω βιβλίο του (που βασίζεται στο χάρτη του Μ.Χατζή Ιωάννου ) Αντίγραφο των χαρτών αυτών συνάπτεται στο τέλος του κειμένου αυτού.
Στο χάρτη εικονίζονται ευκρινώς οι δύο διακλαδώσεις του αγωγού του Χορτιάτη , που τροφοδοτούσαν τις διάφορες δεξαμενές έξω και μέσα στην Ακρόπολη, στη συνέχεια το υδραγωγείο της Μονής Βλατάδων, μέχρι τη δεξαμενή του ναού του Αγίου Γεωργίου .
Ο ίδιος συγγραφέας προσθέτει χαρακτηριστικά, ότι το εξωτερικό υδραγωγείο κατά μήκος του τείχους της Ακρόπολης, επειδή βρισκόταν σε επαφή με την επιφάνεια του εδάφους, σε πολλά σημεία του ακουγόταν ο θόρυβος, τον οποίο προκαλούσε η ροή του νερού .
9. Κατά τον Γ,Στογιόγλου (ό.π. σελ. 52) , οι δύο υδατοδεξαμενές της Μ. Βλατάδων (που άρχισαν να κατασκευάζονται από την Εταιρεία Υδάτων το 1871 και ολοκληρώθηκαν το 1893), οφείλουν την ύπαρξη τους στην αφθονία των νερών της Μονής, τα οποία διοχετεύονταν «απευθείας εκ των πηγών του Χορτιάτου και έρρεαν δι-ειδικού αγωγού..».
Ο ίδιος συγγραφέας αναφέρει(σελ. 53), ότι η ίδια κατάσταση ροής των νερών(δηλ. από το Χορτιάτη στη Μονή Βλατάδων), υπήρχε και παλιότερα, όπως προκύπτει από μία ιεροδικαστική απόφαση των αρχών του 16ου αιώνα. Συγκεκριμένα το 1516 μετά από μία διακοπή των νερών της Μονής, εξαιτίας ρύπανσης , ο τότε ηγούμενος Αυγ. Νικολάου άσκησε στον ιεροδίκη της πόλης αγωγή εναντίον του επόπτη των νερών και ζήτησε την επανασύνδεση του νερού με τις δεξαμενές της Μονής . Εκδόθηκε χοτζέτι (απόφαση καδή=ιεροδίκη) ,με το οποίο αποφασίστηκε η επανασύνδεση του αγωγού , αφού αποδείχθηκε ότι « εν τη Μονή έρρεεν από παλαιοτάτων ετών το ύδωρ και απετέλει αναφαίρετον δικαίωμα αυτής η παροχή ύδατος …» .
10. Κατά τον Βασίλη Δημητριάδη (ό.π. σελ. 432,433), «το νερό που ερχόταν από τον Χορτιάτη μοιραζόταν στην πόλη με βάση όχι τις συνοικίες, όπως γινόταν με το νερό του υδραγωγείου του Λεμπέτ, αλλά ( με) τακσίμ , τα κέντρα διακλαδώσεως δηλ. των αγωγών του νερού μέσα στην πόλη. … Αν και το νερό του Χορτιάτη ήταν λιγότερο από το νερό του Λεμπέτ , με αυτό υδρευόταν μεγαλύτερο μέρος της πόλης…» (σημ. το υδραγωγείο του Λεμπέτ κατασκευάστηκε εξ αιτίας της εγκατάστασης στην πόλη χιλιάδων Εβραίων από την Ισπανία και τη νότια Ευρώπη, για την κάλυψη των αναγκών των οποίων, δεν επαρκούσε το νερό του Χορτιάτη) .
Τα κέντρα διακλαδώσεως που διοχέτευαν το νερό από το Χορτιάτη μέσα στην πόλη, εκτός από εκείνα της Ακρόπολης και της μονής Βλατάδων , ήταν 26. Στις καταγραφές των του 1925 και 1928 γίνεται αναφορά ότι οι διακλαδώσεις του νερού στην πόλη, ξεκινούσαν από τη μονή Βλατάδων . Κατά τον ίδιο συγγραφέα «Το κέντρο αυτό της διακλάδωσης ήταν το μεγαλύτερο της πόλης με 129 μασούρια το 1825 και 131 το 1928. Συνολικά ύδρευε 27 τουρκικά σπίτια, δύο χριστιανικά , δεκατρείς βρύσες, τρία συντριβάνια , ένα τζαμί και ένα τεκέ . Ακολουθεί αναλυτική αναφορά από τον συγγραφέα των διακλαδώσεων και παροχών σε άλλους χώρους ( σπίτια, κονάκια, τζαμιά , βρύσες κλπ), που υδρέυονταν από το νερό του Χορτιάτη .
-----------------------
1.Βλ. αναφορά στον Μάξιμο Μαραβελάκι [Πως υδρεύεται η Θεσσαλονίκη]- Δελτίο Ε.Β.Ε. Θεσσαλονίκης, περ. Γ΄-έτος Ε΄,1951, σελ. 71] .
2.Βλ. υποσημείωση του Νικ. Μσχοπούλου στο [Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή], έκδ. Ε.Μ.Σ., έτος Ιστ΄ (1940), σελ. 362 ] .
3. βλ. Κ .Ν. Σάθα Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, 1872, σελ. 257.
4.Γ.Ταμιωλάκη [Η ιστορία της ύδρευσης της Θεσσαλονίκης] 1985, ανατ. 2001, σελ. 13 .
5.[Ταξίδι στην Ελλάδα του Εβλιά Τσελεμπή],εκδ. Εκάτη, 1991, σελ. 117],
6.βλ. Γεωργ. Στογιόγλου [Η εν Θεσσαλονίκη Πατριαρχική Μονή των Βλατάδων] - Ανάλεκτα Βλατάδων 12 ,έκδ. Πατρ. Ιδρυμα Πατερικών Μελετών, 1971, σελ.13 .
7.Tafrali [Topographie De Tessalonique] , Paris 1913 , σελ. 115-117.
8.[Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας], έκδ. της Ε.Μ.Σ. 1983, σελ. 423 επ.
9.Μαξ. Μαραβελάκι ό.π. σελ. 69 .
9α. Ο Μανόλης Μανωλεδάκης [Από τον Κισσό στον Χορτιάτη], έκδ.
Σφακιανάκη 2007, στο μέρος για το υδραγωγείο Χορτιάτη (σελ. 96), σημειώνει
ότι « τα νερά συγκεντρώνονταν στο ίδιο περίπου σημείο όπου
συγκεντρώνονται και σήμερα, στο qanat της Αγίας Παρασκευής, πριν περάσουν
από την υδατογέφυρα και να καταλήξουν στην Θεσσαλονίκη , βλ. και
Ταμιωλάκη ό.π., σελ. 23, που σημειώνει ότι «αναμφίβολα η Θεσσαλονίκη
υδροδοτούνταν από το νερό του Χορτιάτη και ότι αυτό έμπαινε στην πόλη
περνώντας μέσα από το Επταπύργιο..»
10. Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας , Α΄Αρχείον Θεσσαλονίκης 1695-1912,
επιμέλεια Ιωάν. Βασδραβέλη 1952 (αριθμός αρχείου 129) .
11. Το φιρμάνι εκδόθηκε τα τέλη Ζιλ Καντέ 1134 (χριστ.χρονολογία 10-9-1722)
12. Αρπαλίκιον , τουρκ. Arpalik = επίδομα ή αμοιβή τούρκου αξιωματούχου .
13.Το σαντζάκ(ι) ήταν μία διοικητική μονάδα υπό την εποπτεία ενός στρατιωτικού
διοικητού ή σαντζάκμπεη, στον οποίο έδινε ως προνόμιο την εξουσία ο
Σουλτάνος.
14. Η ποσότητα του νερού υπολογιζόταν σε masure (μασούρι), που αντιστοιχούσε
σε 4 cevaldiz (βελόνες ) , ενώ ένας lϋle (κρουνός ) ισοδυναμούσε με 4
μασούρια .
Ο Β. Δημητριάδης (όπ.π, σελ. 425, 426) αναφέρει τη διαίρεση αυτή, χωρίς να
γνωρίζει τον όγκο του νερού ποτ αντιστοιχούσε σε κάθε μονάδα μέτρησης .
Κατά τον Γ. Ταμιωλάκη (όπ.π, σελ. 25 και 54 σημ. 14, η μέτρηση της ποσότητας νερού στην τουρκοκρατία γινόταν με μέτρο το καλέμιο ή λουλά (τουρκ. λουλέ=κρουνός), του οποίου υποδιαίρεση είναι το μασούρι και υποδιαίρεση αυτού η βελόνα .
Η αντιστοιχία τους είναι :
1 λουλάς (καλέμι) = 4 μασούρια
1 μασούρι= 4 βελόνες
Ο λουλάς (λουλέ) ισοδυναμούσε με 8,5 οκάδες νερό σε 1 min. και το μασούρι με 2 οκάδες νερό σε 1 min. H παροχή αυτή του μασουριού δίνεται από αγωγό διαμέτρου 12 χιλιοστών με μία λογική ταχύτητα 0,4 ανά sec, χωρίς ψηλή πίεση (δηλ. λίγο μεγαλύτερη από το μηδέν). Ο ίδιος υπολογισμός ισχύει για το καλέμι ή λουλά , για το οποίο δίνεται από αγωγό διαμέτρου 48 χιλιοστών .
Οι Β.Δημητριάδης (ό. π.) και Γ. Ταμιωλάκης, (ό.π.) υπολογίζουν την ποσότητα του νερού του Χορτιάτη σε 690 μασούρια , όπως προκύπτει από επίσημες καταγραφές της τουρκικής διοίκησης των ετών 1827 και 1844 . Η ποσότητα αυτή ισοδυναμεί με 100 μ.κ. ανά ώρα (Ταμιωλάκης) .
15.Πρωτ. Νικ. Καλαϊτζίδη [Σεβάσμια Βασιλική Μονή Χορταϊτου], 2000, έκδοση του Δήμου Χορτιάτη, σελ. 47,48.
16.Βλ. Γ. Μπαλή [Μελέται Αστικού Δικαίου] 1938, σελ. 35επ. και Α. Τούση, [Eμπράγματον δίκαιον], γ΄έκδ. 1966, σελ. 78].
17.K. Μέρζιου [Μνημεία Μακεδονικής Ιστορίας], 1947, σελ. 132,133.
18.Απ. Βακαλόπουλου [ Παγκαρπία Μακεδονικής Γης], 1980, σελ. 189, σημ.1 .
19.Cusinery, ό.π., σελ.. 106,107 .
20.Αλέξ. Λέτσα [ Ιστορία της Θεσσαλονίκης] τ. Ι, 1961, σελ. 145 .
21.Tafel [De Thessalonica ejusque agro], Βερολίνο 1839 .
22.Μιχαήλ Χατζη-Ιωάννου ό.π. σελ. 66 .
23.Tafrali .ο.π. σελ. 115-119 .