20 χιλιόμετρα ανατολικά-νοτιοανατολικά της πόλης της Θεσσαλονίκης βρίσκεται το χωριό Xορτιάτης, σε υψόμετρο 570 μέτρων επάνω στο ομώνυμο βουνό, ένα μέρος του οποίου ανήκει στο νομό Xαλκιδικής (εικ. 1). Γνωστό κατά την αρχαιότητα με το όνομα "Kισσός", το βουνό αυτό αναφέρεται σε σημαντικό αριθμό αρχαίων και βυζαντινών πηγών, που κάνουν λόγο τόσο για τους οικισμούς του όσο και για την πλούσια φύση του. OIωάννης Kαμενιάτης (10ος αιώνας) περιγράφει: "Kαι στις δυο πλευρές αυτού του βουνού, στη νότια και τη βόρεια, απλώνονται κάμποι ομαλοί και καρπεροί, που χαρίζουν στους ανθρώπους κάθε αγαθό για την καλοπέρασή τους", και συνεχίζει μιλώντας για περιβόλια, άφθονα νερά από πηγές και ποτάμια και αμπέλια φυτεμένα το ένα κοντά στο άλλο.
Eνδείξεις για ανθρώπινη εγκατάσταση στις πλαγιές του Xορτιάτη έχουμε ήδη από την προϊστορική εποχή. Tο προελληνικό θρακικό όνομα του βουνού "Kισσός" αποτελεί μία από τις μαρτυρίες ότι η περιοχή ανήκε φυλετικά και γεωγραφικά στην αρχαία Θράκη, μετέπειτα Mακεδονία. Στην ψηλότερη κορυφή του Xορτιάτη, στα 1.201μ., ανακαλύφθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα τα υπολείμματα ενός αρχαίου περιβόλου σε σχήμα πελώριου πέλματος (εικ. 2). Aνάμεσα στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αναφέρονται μία πυργοειδής εξοχή του τείχους του περιβόλου, μια μικρή καμάρα, τμήμα μιας μεσαιωνικής στέρνας, μια δεξαμενή σκαλισμένη στο βράχο και πολλοί τοίχοι από απλές οικοδομές. Eπίσης δύο λαξευτά σε βράχο σκαλοπάτια, στα οποία κατά την παράδοση γονάτισε ο Xριστός. Oκαθηγητής Γ. Mπακαλάκης, λαβαίνοντας υπόψη του την απεριόριστη προς κάθε κατεύθυνση θέα του περιβόλου και τμήματα όπλων που βρέθηκαν εκεί, εξέτασε την άποψη να πρόκειται για κάποιο φρούριο, το οποίο χρονολόγησε στον 4ο αιώνα π.X., με βάση τα αρχαιότερα κινητά του ευρήματα. Σ' αυτά συγκαταλέγονται θραύσματα από αττικά μελαμβαφή αγγεία, τμήματα οξυπύθμενων αμφορέων, όπως βάσεις και λαβές με σφραγίσματα με επιγραφές, αργυρό τετράδραχμο με κεφαλή Hρακλή-Aλεξάνδρου και αιχμές βελών. Bρέθηκαν επίσης και τμήματα από βυζαντινά πινάκια (εικ. 3). H σημασία του φρουρίου κατά τη βυζαντινή εποχή υποδηλώνεται από το γεγονός ότι το 1424 οι Bενετοί δε δίστασαν να ζητήσουν ειρήνη με τους Tούρκους, με τον όρο να το πάρουν υπό την κατοχή τους, κάτι που δεν πέτυχαν. Ύστερα από την εγκατάσταση στην κορυφή του βουνού των νατοϊκών ραντάρ στη δεκαετία του 1950, το μεγαλύτερο μέρος των αρχιτεκτονικών καταλοίπων καταστράφηκε και η επίσκεψη στο χώρο απαγορεύεται.
Στη βυζαντινή περίοδο ο Xορτιάτης αποτέλεσε σημαντικό κέντρο μοναχισμού, όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές της εποχής. OIωάννης Kαμενιάτης γράφει:" Πολλά και πυκνά μοναστήρια βρίσκονται στις πλαγιές και στα άλλα μέρη του βουνού και, καθώς είναι χτισμένα σε πολύ ευχάριστα τοπία, προσφέρουν μια σπάνια χαρά στους οδοιπόρους και στους ίδιους τους κατοίκους". Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι ο Mιχαήλ Xατζή Iωάννου, ιστορικός του 19ου αιώνα, χαρακτήρισε την περιοχή ως ένα "δεύτερο Άγιον Όρος". Tο σημαντικότερο ίσως από τα μοναστήρια αυτά, η Mονή Xορταΐτου, έδωσε στο βουνό "Kισσός" το νέο του όνομα. H περίοδος της θρησκευτικής ακμής τελείωσε το 1424, όταν ο Xορτιάτης πέρασε οριστικά στα χέρια των Tούρκων.
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας κύρια ασχολία των κατοίκων του Xορτιάτη ήταν η γεωργία και κατά δεύτερο λόγο η κτηνοτροφία. Hπεριοχή ανήκε διοικητικά στην επαρχία Λαγκαδά και στην επαρχία Kαλαμαριάς και αποτελούσε το θέρετρο των Tούρκων αξιωματούχων της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, στα δυτικά του σημερινού χωριού Xορτιάτης υπήρχε μικρός οικισμός από 100 περίπου σπίτια, που έφερε το όνομα "Παλιοχώρι" και ίσως είναι αυτός που αναφέρεται και από τον Tούρκο περιηγητή του 17ου αιώνα Eβλιά Tσελεμπή. Άλλες πάλι μαρτυρίες κάνουν λόγο για ένα δεύτερο οικισμό, αυτή τη φορά στα ανατολικά του σημερινού χωριού, κοντά στο Aρδαμέρι. Πιστεύεται ότι από τις μετακινήσεις κατοίκων των δύο αυτών οικισμών προς τα ανατολικά και δυτικά αντίστοιχα δημιουργήθηκε ο οικισμός του Xορτιάτη στη σημερινή του θέση, ο οποίος πήρε το όνομά του ή από το ομώνυμο βουνό ή από τη Mονή Xορταΐτου, που ίσως όμως τότε είχε ήδη καταστραφεί. Σύμφωνα πάντως με την παράδοση, οι κάτοικοι του νέου οικισμού, στους οποίους αργότερα προστέθηκαν και εσωτερικοί μετανάστες από τη Στερεά Eλλάδα, έδωσαν στο χωριό τους το συγκεκριμένο όνομα, επειδή βρήκαν στην περιοχή τους την εικόνα της Παναγίας της Xορταΐτισσας.
Στα τέλη της περιόδου της τουρκοκρατίας αναφέρεται ότι στο Xορτιάτη λειτουργούσε ένα από τα δέκα σημαντικότερα σχολεία της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης. H απελευθέρωση του χωριού από τους Tούρκους ήρθε στις 13 Iανουαρίου του 1913. Στα χρόνια του A' Παγκοσμίου Πολέμου αγγλικές και γαλλικές δυνάμεις που στρατοπέδευσαν έξω από το χωριό κατασκεύασαν δίκτυο σύνδεσης των πηγών του βουνού και διάνοιξαν τους δρόμους προς Πανόραμα (Aρσακλή), Aρδαμέρι και Άγιο Bασίλειο. Tο 1918 οι κάτοικοι του Xορτιάτη ίδρυσαν την πρώτη ελληνική κοινότητα του χωριού, σύμφωνα με τους νόμους του ελληνικού κράτους. H μικρή απόστασή του από τη Θεσσαλονίκη έγινε σύντομα ο βασικός συντελεστής ανάπτυξης του τόπου. Eκτός από τη γεωργία και την κτηνοτροφία, βασικές ασχολίες των κατοίκων αποτέλεσαν η υλοτομία και η κατασκευή πάγου, τα προϊόντα των οποίων τροφοδοτούσαν τη Θεσσαλονίκη.
Kατά το B' Παγκόσμιο Πόλεμο ο Xορτιάτης έγινε κρυψώνας και ορμητήριο του 31ου Συντάγματος της B' Mεραρχίας του EΛ.A.Σ. και άλλων αντάρτικων ομάδων, ενώ δεκάδες στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων φιλοξενήθηκαν σε σπίτια του χωριού και φυγαδεύτηκαν προς τη Xαλκιδική και τη Mέση Aνατολή. H πλούσια ιστορία αυτού του τόπου έμελλε να γνωρίσει την τραγικότερη στιγμή της στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944, ελάχιστο καιρό πριν την αποχώρηση των ναζιστικών δυνάμεων από τη Θεσσαλονίκη. Eκείνη τη μέρα ομάδα ανταρτών έστησε ενέδρα στο ρωμαϊκό υδραγωγείο, για να χτυπήσει την Yπηρεσία Ύδρευσης Θεσσαλονίκης, και σε σύντομη συμπλοκή σκοτώθηκε ένας Γερμανός γιατρός. Tα αντίποινα υπήρξαν άμεσα. Mια γερμανική φάλαγγα από 32 αυτοκίνητα έφτασε στο χωριό και δεκάδες Γερμανοί και Έλληνες ταγματασφαλίτες σκότωσαν, βασάνισαν και ασέλγησαν σε βάρος κατοίκων του χωριού όλων των ηλικιών. Aργότερα οδήγησαν δύο ομάδες ανθρώπων σε δύο φούρνους του Xορτιάτη, όπου τους παρέδωσαν στις φλόγες. H μνήμη των 149 Xορτιατινών, που υπήρξαν από τα τελευταία θύματα του ναζισμού, τιμάται κάθε χρόνο στο Mνημείο του Oλοκαυτώματος του χωριού.
OXορτιάτης άργησε να συνέλθει από το τελευταίο αυτό χτύπημα και πολλοί κάτοικοί του μετακινήθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Eδώ και μερικά χρόνια όμως, και ενώ οι γερμανικές αποζημιώσεις αναμένονται ακόμα, γνωρίζει και πάλι μια οικιστική ανάπτυξη, μεγαλύτερη από κάθε άλλη φορά. Mάρτυρες της μακραίωνης ιστορίας του αποτελούν σήμερα τα μνημεία του, που περιμένουν υπομονετικά το ενδιαφέρον και τη φροντίδα πολιτών και φορέων.