Από το βιβλίο του Μανόλη Μανωλεδάκη, Από τον Κισσό στον Χορτιάτη, εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2007, 128-136.

Πολύ κοντά στις εκτάσεις της Mονής Xορταΐτου, λίγα μόνο μέτρα νότια των υπολειμμάτων της, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Mεταμόρφωσης του Σωτήρος. Η σπανιότητα του μνημείου αυτού έγκειται στο γεγονός ότι αποτελεί ένα δείγμα απλού ή νησιωτικού οκταγωνικού ναού στην ηπειρωτική Ελλάδα, ενώ οι περισσότεροι ναοί αυτού του τύπου βρίσκονται στο νησιωτικό χώρο και ιδιαίτερα στη Χίο (Νέα Μονή, Παναγία η Κρίνα, Άγιοι Απόστολοι στο Πυργί, Άγιος Γεώργιος Συκούσης). Η παρουσία του ναού αυτού την περιοχή της Θεσσαλονίκης, που ανήκε στη σφαίρα επιρροής της αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης, έχει οδηγήσει στην άποψη ότι ο συγκεκριμένος τύπος δημιουργήθηκε στην πρωτεύουσα του Βυζαντίου. 

Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος έχει διαστάσεις 6,75Χ8,70μ., χωρίς την αψίδα του Ιερού. Ο κυρίως ναός είναι σχεδόν τετράγωνος (5,54Χ5,25μ.) και χωρίζεται με δύο πεσσούς από το τριμερές Ιερό. Είναι μονόχωρος και καλυπτόταν με τρούλο, στηριζόμενο σε τέσσερα τόξα και τέσσερα ημιχώνια. Οι ωθήσεις του τρούλου αντιμετωπίζονταν απευθείας από τους εξωτερικούς τοίχους του κτίσματος. Σε κάποια φάση ο τρούλος κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε από μία χαμηλή ασπίδα. Παρόμοια τύχη είχε και ο νάρθηκας, η είσοδος του οποίου προς τον κύριο ναό χτίστηκε, με αποτέλεσμα να μείνει στο ναό μόνο μία είσοδος, στη βόρεια πλευρά. Κατά συνέπεια, η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα το μνημείο είναι πολύ διαφορετική από την αρχική του.

Tο ιερό διαθέτει υπερυψωμένο δάπεδο και διαιρείται σε τρία μέρη: στο ιερό Bήμα, που καλύπτεται με ημικυλινδρική καμάρα, την Πρόθεση και το Διακονικό, που καλύπτονται με σταυροθόλια. Oι τρεις αυτοί χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με τοξωτά ανοίγματα. Εξωτερικά προεξέχει μόνο η πεντάπλευρη αψίδα του ιερού Βήματος, που διαθέτει τρίλοβο παράθυρο, ενώ οι κόγχες της Πρόθεσης και του Διακονικού χωνεύονται μέσα στο πάχος του ανατολικού τοίχου. Eίσοδοι με μαρμάρινα θυρώματα οδηγούν από τον κυρίως ναό στην Πρόθεση και το Διακονικό, ενώ μπροστά από το ιερό Bήμα υπήρχε αρχικά μαρμάρινο τέμπλο. Έχει σωθεί μόνο η βάση του και στη θέση του υπάρχει ένα νεότερο, ξύλινο τέμπλο. 

H τοιχοδομία του ναού συνδυάζει το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής (μεγάλες πέτρες, τοποθετημένες ισόδομα και σε ζώνες, περιβάλλονται από οριζόντιες και κάθετες πλίνθους) με την τεχνική της κρυμμένης πλίνθου (επάλληλες σειρές πλίνθων, από τις οποίες μία είναι ορατή και μία σταματάει λίγο πιο μέσα και καλύπτεται από κουρασάνι).

Πρέπει να σημειωθεί ότι το εσωτερικό της Mεταμόρφωσης του Σωτήρος είναι γεμάτο με τοιχογραφίες, καλυμμένες κατά μεγάλο μέρος από αλλεπάλληλα ασβεστώματα, όπως καλυμμένος από παχύ επίχρισμα ήταν εξωτερικά και ολόκληρος ο ναός μέχρι τη δεκαετία του 1970. Διακρίνονται ωστόσο κάποια στοιχεία της εικονογράφησης: ακολουθείται το σύστημα σε τρεις ζώνες και επικρατούν μεμονωμένες μορφές ιεραρχών και αγίων, ολόκληρες ή στηθαίες σε μετάλλια, ενώ σώζονται και δύο σκηνές, το Γενέσιον και τα Εισόδια της Θεοτόκου στα τύμπανα του βόρειου και του νότιου τοίχου. Η κόγχη της πρόθεσης είναι διακοσμημένη με την παράσταση της Άκρας Ταπείνωσης.

Ο ναός της μεταμόρφωσης του Σωτήρος χρονολογείται με ασφάλεια στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, ενώ οι τοιχογραφίες του, που δεν έχουν ακόμα μελετηθεί συστηματικά, έχουν χρονολογηθεί στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα ή στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα, με εξαίρεση την παράσταση της Άκρας Ταπείνωσης, που ανήκει στο 18ο αιώνα.

Aπό το ναό έχει σωθεί επίσης μία μαρμάρινη ορθογώνια πλάκα (ψευδοσαρκοφάγος) με ανάγλυφες παραστάσεις στην κύρια όψη της. Δημιουργούνται τρία διάχωρα, από τα οποία το κεντρικό διακοσμείται με σταυρό τύπου Αναστάσεως, ενώ κάθε ένα από τα δύο ακριανά με ένα γρύπα, ένα δικέφαλο αετό και ενδιάμεσα μία ταινία με την ίδια επιγραφή (τάφος Μιχαήλ), αριστερά στα ελληνικά και δεξιά στα σλαβικά. Η πλάκα, που χρονολογείται το 14ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε μεταγενέστερα ως Αγία Τράπεζα του ναού. Οι δύο δικέφαλοι αετοί πιστεύεται ότι συμβολίζουν τη βασιλική γενιά του νεκρού Μιχαήλ.

Η γειτνίαση του ναού με τη Μονή Xορταΐτου έχει οδηγήσει στην άποψη ότι συνδεόταν μαζί της. Πιθανότατα ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος ήταν κοιμητηριακός ναός, όπως προκύπτει από το θωράκιο στο κέντρο του πατώματος, το όνομα, αλλά και το σχήμα του ναού, καθώς και τη Δέηση που φιλοξενείται στο πολύ μεταγενέστερο τέμπλο. Δεν αποκλείεται να συνδέεται με κάποιο σημαντικό πρόσωπο που σχετιζόταν με τη Μονή Xορταΐτου. Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας που έγινε γύρω από το ναό το 1975-1976 αποκαλύφθηκαν οικοδομικά λείψανα και τάφοι, που θεωρούνται αρχαιότερα του 12ου αιώνα.