Γενιές ολόκληρες προοδευτικών διανοουμένων προβληματίστηκαν για τη σχέση «βάσης και εποικοδομήματος», καθώς η άποψη γι’ αυτή τη σχέση καθόριζε την πολιτική του εργατικού κινήματος και των κομμάτων της Αριστεράς. Και η δική μας γενιά (αυτή που έζησε τους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες των τελευταίων πενήντα-εξήντα χρόνων στη χώρα μας και συμμετείχε ενεργά σ’ αυτούς) βρέθηκε να μελετά, να συζητεί και να διαπληκτίζεται για το ζήτημα αυτό, και οι διαφορετικές πολιτικές προσεγγίσεις θεμάτων, που αφορούν πολλούς σημαντικούς τομείς της κοινωνίας, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στις διαφορετικές απαντήσεις αυτού του ερωτήματος. Επειδή όμως αυτοί οι προβληματισμοί δεν φαίνεται να ανήκουν πια στις γνώσεις πολλών από όσους ασχολούνται, ακόμη και επαγγελματικά, με την πολιτική υπενθυμίζω με δύο λόγια το αντικείμενο της συζήτησης.
Ο Μαρξ χαρακτήριζε «βάση» της κοινωνίας τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, ενώ ονόμαζε «εποικοδόμημα» το πολιτικό της σύστημα, τους νόμους, τους θεσμούς, την εκπαίδευση, τη θρησκεία, την ηθική, την τέχνη, και άλλα χαρακτηριστικά της πνευματικής και κοινωνικής ζωής των ανθρώπων. Ταυτόχρονα θεωρούσε ότι το εποικοδόμημα αποτελούσε παράγωγο της βάσης. Ζητούμενο λοιπόν στους προβληματισμούς ήταν το είδος της (διαλεκτικής;) σχέσης ανάμεσά τους, και διαφιλονικούμενο ήταν εάν υπάρχει δυνατότητα, και σε ποιο βαθμό, να συμβάλουν κάποιες μεταρρυθμίσεις του εποικοδομήματος στη ριζική αλλαγή της βάσης. Η σχεδόν ποιητική –όχι μόνο χάρη στην ομοιοκαταληξία- διατύπωση του Μαρξ «das Sein bestimmt das Bewusstsein» («το Είναι καθορίζει τη συνείδηση» ή, πιο κυριολεκτικά, «το Είναι καθορίζει το συνειδητό Είναι») και οι οικονομικές του αναλύσεις αποτέλεσαν τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια αφετηρία επαναστατικών προβληματισμών τόσο στην Πολιτική όσο και στις κοινωνικές επιστήμες, και αυτό όχι μόνον στις γραμμές των μαρξιστών. Γι’ αυτό θεωρώ ότι η άγνοια τους σήμερα αποτελεί αδικαιολόγητη αμάθεια για όσους ασχολούνται με την Πολιτική –τουλάχιστον γι’ αυτούς που ισχυρίζονται ότι είναι Αριστεροί ή θέλουν να συνεργαστούν με την Αριστερά.
Τα παραπάνω ήλθαν στο νου μου καθώς παρακολουθούσα μια συζήτηση στην τηλεόραση. «Το παρασκήνιο καθορίζει το προσκήνιο», διατύπωσε με σοβαρότητα ένας βουλευτής των Ανεξάρτητων Ελλήνων, μιμούμενος το γλωσσικό ύφος του Μαρξ. Και, στη συνέχεια, ερμήνευσε με την ύπαρξη συνωμοσιών στο «παρασκήνιο» όσα συμβαίνουν τον τελευταίο καιρό στη χώρα μας, και όρισε ως προϋπόθεση νικηφόρων πολιτικών αγώνων την ακριβή γνώση της λειτουργίας του παρασκηνίου. «Γεννιέται κάτι νέο στην πολιτική θεωρία σχετικά με τον τρόπο που λειτουργούν και αλλάζουν οι κοινωνίες;», αναρωτήθηκα. «Όχι βάση - παρασκήνιο! Όχι εποικοδόμημα - προσκήνιο!»; Και όλα αυτά με τον εκπρόσωπο της Αριστεράς να κάθεται στο πάνελ, και –«παλιά ξινισμένα σταφύλια» η βάση και το εποικοδόμημα!- να συμμετέχει στην αποκάλυψη του παρασκηνίου που, «ως γνωστόν!», καθορίζει το προσκήνιο.
Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι ξαφνιάστηκα. Παρακολουθώ εδώ και καιρό τον απόλυτο παραμερισμό κάθε επιστημονικής προσέγγισης των προβλημάτων που μας κατατρέχουν. Ο λαϊκισμός και η επιτυχία του στην πολιτική δεν αφορά απλώς τη δημαγωγική και απερίσκεπτη υπόσχεση μαγικών άμεσων λύσεων για δύσκολα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Αφορά προηγουμένως την υιοθέτηση απλοϊκών σχημάτων περιγραφής και ερμηνείας του κόσμου, που διατυπώνονται με τη βοήθεια εξίσου απλοϊκών και εύπεπτων εννοιών. Αυτή είναι η ιδεολογική βάση που «νομιμοποιεί» τις υποσχέσεις των εύκολων λύσεων και τις κάνει αποδεκτές σε ένα πλατύ κοινό. Έτσι, στο πλαίσιο αυτό, το καπιταλιστικό σύστημα, που αποτελεί ισχυρό αντίπαλο εξαιτίας της κυριαρχίας του στη βάση και στο εποικοδόμημα, μετονομάζεται σε «κλεπτοκρατία», και άρα για την καταπολέμηση των συνεπειών της καπιταλιστικής κρίσης (μαζική ανεργία, φτώχεια, υπερεκμετάλλευση), δεν απαιτείται τίποτε παραπάνω από το «να αποκαλυφθούν και να μπουν στη φυλακή οι κλέφτες». Γέννημα αυτής της προσέγγισης είναι οι συκοφαντικοί υπαινιγμοί, οι προπηλακισμοί, οι εκβιασμοί, και η κατάπτωση όλων των θεσμών –από τα ΜΜΕ έως το κοινοβούλιο.
Η τακτική αντικατάστασης επιστημονικών εννοιών με άλλες απλοϊκού χαρακτήρα δεν σταματά ούτε μπροστά στην αποδοχή σχημάτων, των οποίων τα καταστροφικά αποτελέσματα γνωρίζουμε από το παρελθόν. Έτσι, ο Χίτλερ αποκαλούσε τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και τους θεσμούς της «το σύστημα», τα κόμματά της «συστημικά», τους πολιτικούς που την υπηρετούσαν «συστημικούς», ενώ το ναζιστικό κόμμα, με τη ριζική αντίθεσή του στη δημοκρατία, «αντισυστημικό». Συνεπώς ήταν λογικό και αναμενόμενο να κάνει το ίδιο η ναζιστική Χρυσή Αυγή, και να εισαγάγει τη χιτλερική προσέγγιση στην πολιτική ορολογία της χώρας μας. Όμως, το πρόβλημα είναι ότι αμέσως την αποδέχτηκαν και τόσοι άλλοι και διαγκωνίζονται μάλιστα για να αποδείξουν τη δική τους «ειλικρινέστερη» αντισυστημικότητα. Δηλαδή, για χάρη της ξέχασαν ή παραμέρισαν συνειδητά τους προϋπάρχοντες επιθετικούς προσδιορισμούς «καπιταλιστικό», «δημοκρατικό», «δικτατορικό» κλπ., που μόνον με αυτούς αποκτά πραγματικό νόημα στο πολιτικό πεδίο ο όρος «σύστημα».
Παραδείγματα σαν τα παραπάνω είναι πάρα πολλά, και περιγράφουν γλαφυρά την κατάπτωση της πολιτικής μας ζωής. Που οφείλονται; «Στο παρασκήνιο που καθορίζει το προσκήνιο», θα μπορούσε να είναι η απάντηση. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι οφείλονται στη δική μας αδυναμία μέχρι σήμερα να επιβάλουμε τον πραγματικό πολιτικό λόγο. Κι’ έτσι ισχύει το γνωμικό «όπου λείπουν οι γάτες, χορεύουν τα ποντίκια».