Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι από που και πως η πόλη μας κάλυπτε τις απαιτούμενες ποσότητες νερού κατά την ιστορική εξέλιξη της;

Την απάντηση θα την πάρουμε από τις γνωστές σε όλους μας "Πηγές του Χορτιάτη", οι οποίες όμως δεν είναι φυσικές πηγές αλλά τεχνικά συστήματα υδρομάστευσης που είναι γνωστά στη διεθνή βιβλιογραφία ως Qanat (Κανάτ).

Όταν λέμε Qanat εννοούμε ένα δαιδαλώδες σύστημα τεχνικών υπόγειων αγωγών (δηλαδή τούνελ) με τη βοήθεια των οποίων υδρομαστεύεται ο υπόγειος υδροφόρος ορίζοντας και το νερό με τη βοήθεια της φυσικής κλίσης εξέρχεται στην επιφάνεια.

Qanat Αγ. Παρασκευής

Τα Qanat της Αγ. Παρασκευής του Χορτιάτη που βλέπουμε κατασκευάστηκαν κατά την οθωμανική περίοδο οπό τον Μουράτ τον Β' το 1740 μ.Χ.

Το ίδιο υδραγωγείο των Qanat του Χορτιάτη που χρησιμοποιήθηκε κατά την οθωμανική περίοδο χρησιμοποιήθηκε και κατά τη ρωμαϊκή περίοδο (ρωμαϊκό υδραγωγείο).

Μήπως χρησιμοποίησαν και οι Ρωμαίοι την ίδια μέθοδο των Qanat για την ύδρευση της Θεσσαλονίκης; Πιθανόν ναι, πιθανόν όχι.

Ότι πριν από την οθωμανική περίοδο κατασκευάστηκαν Qanat στον ίδιο χώρο, αποδεικνύεται έμμεσα από την ύπαρξη δύο κεντρικών τούνελ σε διαφορετικό βάθος.

Το βαθύτερα και νεότερο ανήκει στην οθωμανική περίοδο. Το παλαιότερο που βρίσκεται σε μικρότερο βάθος πιθανόν χρησιμοποιήθηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο μαζί με φυσικές ή και άλλα συστήματα Qanat που υπάρχουν στον ορεινό όγκο του Χορτιάτη. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι Ρωμαίοι ήταν και οι κατασκευαστές τέτοιων συστημάτων. Αν και οι Ρωμαίοι φημίζονταν για τα μεγάλα τεχνικά τους έργα, τα υδραυλικά τους έργα ήταν κατά κανόνα επιφανειακά και όχι υπόγεια όπως είναι το Qanat. Αντίθετα οι αρχαίοι Έλληνες, σύμφωνα με πρόσφατη βιβλιογραφία, χρησιμοποιούσαν ευρύτατα την μέθοδο των Qanat (. Απόδειξη αποτελεί η αρχαία Όλυνθος της Χαλκιδικής που κάλυπτε τις ανάγκες ύδρευσης της με συστήματα Qanat πριν από το 400 π.Χ.

Συνεπώς, και αν ακόμα οι Ρωμαίοι κατασκεύασαν τέτοια συστήματα στην περιοχή του Χορτιάτη, τη μέθοδο την κληρονόμησαν από τους αρχαίους Έλληνες που την εφάρμοζαν σε όλες σχεδόν τις αρχαίες πόλεις από το τέλος του 7ου και αρχές του 6ου αιώνα π.Χ.

Ανακάλυψη Περσών

Στη διεθνή βιβλιογραφία τα Qanat (δηλαδή υπόγειες στοές χωρίς νερό) θεωρούνται ως ανακάλυψη των αρχαίων Περσών (τέλος του 7ου αιώνα π Χ.). Τα στοιχεία όμως που προέκυψαν από τη συνεχιζόμενη έρευνα σχετικά με τη γεωγραφική εξάπλωση των Qanat στο χώρο της Ελλάδας αποδεικνύουν ότι η τεχνική των Qanat ήταν γνωστή από την προϊστορική περίοδο.

Συγκεκριμένα, το 1450 π.Χ. από τους Μινύες κατασκευάστηκε η τεχνητή αποβάθρα της Κωπαΐδας (τούνελ 2.500μ ύψους, 1,80μ πλάτους, 1,5 μέτρων με 16 πηγάδια, τα οποία διανοίχτηκαν κατά το χρόνο κατασκευής του τούνελ), στην προσπάθεια τους να αποχετεύσουν τα νερά της Κωπαΐδας προς τη θάλασσα.

Πιθανόν η τεχνική των Qanat χρησιμοποιήθηκε και για την κατασκευή του λαβύρινθου από τους Μίνωες. Η άποψη αυτή στηρίζεται στα εξής στοιχεία:

α) Στην ομοιότητα της κατασκευής τους, καθώς η έννοια των Qanat αλλά και του λαβύρινθου ταυτίζεται με δαιδαλώδεις υπόγειες στοές.

β) Ο θεωρούμενος ως κατασκευαστής του λαβύρινθου Δαίδαλος, σύμφωνα με τη βιβλιογραφία χαρακτηρίζεται ως σπάνιος υδραυλικός μηχανικός. Για να αποδειχθεί όμως η χρησιμοποίηση της μεθόδου κατά την μινωική περίοδο στην Κρήτη απαιτείται μια συνδυασμένη έρευνα στην περιοχή αυτή, από γεωγράφους, αρχαιολόγους, γεωφυσικούς και υδρογεωλόγους.

Η μέθοδος ή η τεχνική των Qanat, χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα και σχεδόν ταυτόχρονα από τους αρχαίους Έλληνες και Πέρσες για την ύδρευση πόλεων, μεταξύ των οποίων η Σάμος, η Αθήνα και η Περσέπολις, γεγονός που αποδεικνύει ότι η χρησιμοποίηση των Qanat αποτελούσε προϋπόθεση για την ίδρυση ή την ανάπτυξη των αρχαίων ιστορικών πόλεων.

Είναι αδύνατον άλλωστε να εξηγηθεί η ίδρυση και ή εξέλιξη ιστορικών πόλεων διαφορετικά. Στην κατηγορία αυτών των πόλεων, περιλαμβάνονται η αρχαία Στρύμνη στη Θράκη, η αρχαία Όλυνθος (420-400 π.Χ.), η Περαχώρα Κορίνου (300 Π.Χ.), Αίγινα, Σκύρος, Κυρρήνη, αρχαία Άβδηρα κ.ά.

Η αδρανοποίηση των Qanat μπορεί να γίνει από μία στιγμή στην άλλη και συνεπώς να οδηγήσει στην αιφνίδια παρακμή πόλεων και πολιτισμών.

Το Qanat που λειτουργούν σήμερα και οι κίνδυνοι

Από τη μέχρι τώρα έρευνα (σημειώνεται ότι για πρώτη φορά και μέχρι σήμερα με συστήματα Qanat ασχολείται μόνο ο τομέας γεωλογίας - φυσικής γεωγραφίας, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με επιστημονικό υπεύθυνο τον καθηγητή Ελευθέριο Βαβλιάκη), διαπιστώθηκε ότι ολόκληρη η επαρχία Φυλλίδας αλλά και πολλά χωριά των νομών Σερρών, Ξάνθης και Καβάλας, υδροδοτούνται και σήμερα με συστήματα Qanat.

Επίσης η πόλη της Θεσσαλονίκης, μέχρι και τη δεκαετία του 1970 χρησιμοποιούσε και βασιζόταν στο νερό τεσσάρων Qanat του Χορτιάτη, Ρετζικίου, Χαριλάου και ψυχιατρείου (Λεμπέτ).

Και βέβαια τα Qanat του Χορτιάτη υδροδοτούν και σήμερα τμήματα της περιοχής του (Χορτιάτης, νοσοκ. "Παπανικολάου" κ.λπ.).

Επειδή η υδραμάστευση των συστημάτων βρίσκεται σε βάθος 7-10 μέτρων περίπου, ο κίνδυνος ρύπανσης ή μόλυνσης από φυτοφάρμακα λύματα ή απόβλητα είναι μεγάλος και υπαρκτός. Γι' αυτό και οι αρμόδιοι φορείς και παράγοντες, θα πρέπει ή να πάρουν μέτρα προστασίας των ζωνών υδρομάστησης των Qanat που χρησιμοποιούν, ή να απαγορεύσουν τη χρησιμοποίηση του νερού τους για ύδρευση ανθρώπων και ζώων.

Χαρακτηριστικά παράδειγμα αποτελεί το Qanat του Χορτιάτη (Αγ. Παρασκευής).

Η ύπαρξη του συστήματος αυτού διαπιστώθηκε κατά το χρονικό διάστημα 1991 και το 1992 και υποβλήθηκαν από το πανεπιστήμιο προτάσεις στον ΟΥΘ προκειμένου να καθοριστούν τα μέτρα προστασίας. Επιπλέον η ερευνητική ομάδα θα εξέταζε τη δυνατότητα κατασκευής τέτοιων συστημάτων σε άλλο τμήματα της ευρύτερης περιοχής του Χορτιάτη με τη σημερινή τεχνολογία. Μέχρι σήμερα δεν υπήρξε απάντηση στην πρόταση, παρά το προσωπικό ενδιαφέρον του αναπληρωτή γενικού διευθυντή του ΟΥΘ κ. Μεντέ.

Σήμερα όμως το Qanat του Χορτιάτη (πηγές Αγίας Παρασκευής), παρέχει νερό με αυξημένη θολερότητα, πιθανόν εξαιτίας της κατασκευής από την κοινότητα Χορτιάτη κτίσματος πάνω στη ζώνη υδρομάστευσης. Η θολότητα αυτή σίγουρα θα χαθεί και το νερό θα επανέλθει στην προηγούμενη κατάσταση.

Όμως το πρόβλημα υπάρχει δεδομένου ότι σε μικρή απόσταση οπό το Qanat υπάρχουν κτίσματα με βόθρους και ο κίνδυνος μόλυνσης ή ρύπανσης είναι υπαρκτός, σε πανελλήνια κλίμακα. Οι χρήστες πολλών τέτοιων συστημάτων έχουν την εντύπωση άτι χρησιμοποιούν φυσικές πηγές νερού, επειδή το νερό εξέρχεται με ελεύθερη ροή, όπως δηλαδή στις φυσικές πηγές.

Μέτρα προστασίας -επίλογος

Συνεπώς επιβάλλεται να ληφθούν μέτρα από την πολιτεία προκειμένου:

α) Να εντοπιστούν τα συστήματα Qanat που χρησιμοποιούνται σήμερα για την ύδρευση πόλεων, χωριών ή ζώων.

β) Να καθοριστούν στη συνέχεια οι ζώνες υδρομάστευσής τους.

γ) Να παρθούν μέτρα προστασίας.

Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί η εφαρμογή της μεθόδου των Qanat με την σύγχρονη τεχνολογία, καθώς θα μπορέσει να δώσει λύση στο πρόβλημα ύδρευσης των περισσοτέρων νησιών της Ελλάδος αλλά και άλλων προβληματικών περιοχών.

Η ερευνητική ομάδα του Αριστοτελείου, είναι διατεθειμένη για μια εποικοδομητική συνεργασία με όλους τους φορείς της πολιτείας. Τα Qanat μπορούν να χρησιμοποιηθούν σήμερα προκειμένου να καλυφθούν εκατοντάδες δεκάδες κατοίκων, σε περιοχές, όπου σήμερα λείπουν φυσικές πηγές με μεγάλες παροχές εξαιτίας των γεωλογικών συνθηκών που επικρατούν σ' αυτές.