• συγκεντρώνει σε μικρή περιοχή αντιπροσωπευτικά, αλλά και σπάνια (π.χ. ασβεστοκάμινοι Hoffman) προβιομηχανικά, πρώιμα βιομηχανικά και βιομηχανικά δείγματα ασβεστοκαμίνων από την παγκόσμια ιστορία παραγωγής ασβέστου,

• ανέπτυξε και συνεχίζει να αναπτύσσει πλήρη καθετοποίηση στην παραγωγή, από την εξόρυξη μέχρι και το τελικό προϊόν, αδιάλειπτα για πάνω από 300 χρόνια.

Η παρέμβαση αυτή, επιδιώκει την προβολή και διάδοση των θέσεων και των προτάσεων προστασίας και ανάδειξης της αξιόλογης βιομηχανικής κληρονομιάς παραγωγής ασβέστου του Ασβεστοχωρίου και φιλοδοξεί να συνεισφέρει στη σφαιρική αντιμετώπιση του πολυπαραμετρικού προβλήματος διαχείρισης της περιοχής -παράλληλα με την εκτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων της εξορυκτικής δραστηριότητας, την περιβαλλοντική αποκατάσταση του χώρου και τη βιώσιμη επανένταξη των βιομηχανικών του δραστηριοτήτων- με στόχο την ολοκληρωμένη διατήρησή της (integrated conservation).

Στο πλαίσιο αυτό, απευθύνεται έκκληση προς όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, που έχουν εκπονήσει μελέτες διαχείρισης της περιοχής του Ασβεστοχωρίου από διαφορετικέςοπτικές και προσεγγίσεις, να συντονίσουν τις ενέργειές τους, εντάσσοντας στο σχεδιασμό και τη σημαντική παράμετρο της προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς, που διασώζεται έως και σήμερα στην περιοχή.

 Α. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

 Η μεθοδολογία τεκμηρίωσης της κληρονομιάς του Ασβεστοχωρίου υποστηρίχθηκε και αξιοποίησε όλα τα εργαλεία έρευνας της βιομηχανικής αρχαιολογίας και ειδικότερα, έγινε εκτεταμένη βιβλιογραφική έρευνα, έρευνα σε αρχεία υπηρεσιών για ιστορικούς και σύγχρονους χάρτες της περιοχής, έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας, προφορικές μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις, επιφανειακή έρευνα και τεκμηρίωση πεδίου, φωτογραφική τεκμηρίωση (παρελθόν-παρόν), απόπειρες ευαισθητοποίησης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και επιπλέον έρευνα αγοράς του βιομηχανικού κλάδου παραγωγής ασβέστου. Τα στοιχεία τεκμηρίωσης έχουν ήδη δημοσιευθεί σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων.

 Το γεωγραφικό και ιστορικό πλαίσιο της περιοχής Ασβεστοχωρίου

 Ο πρώτος οικισμός, που ονομάστηκε Νεοχώρι, ιδρύθηκε μετά από Σουλτανικό διάταγμα γύρω στο 1580-1600, στο μέσο της ακατοίκητης δασώδους έκτασης μεταξύ Θεσσαλονίκης και Χορτιάτη, στην οποία υπήρχαν οι Βυζαντινοί μύλοι και τα υδραγωγεία που ύδρευαν την Θεσσαλονίκη. Διερχόταν επίσης παρακαμπτήριος της Εγνατίας οδού, από την οποία μεταφερόταν συντομότερα το Ταχυδρομείο, από το Δυρράχιο προς Θεσσαλονίκη-Κωνσταντινούπολη.

Με σκοπό τη φύλαξη των υδραγωγείων και των χρηματαποστολών, η περιοχή υλοτομήθηκε και στο μέσον της ιδρύθηκε το πρώτο από τα πέντε τελικά φυλάκια ή κούλιες. Οι πρώτοι κάτοικοι ζούσαν με το μισθό του φύλακα και σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες καταγόταν από την παλιά Ελλάδα, άλλοι από τη Μάνη ή από εξόριστους στη Μ. Ασία αρματολούς, ενώ σταδιακά εγκαταστάθηκαν οικογένειες από την ευρύτερη περιοχή. Γραπτές μαρτυρίες τεκμηριώνουν ότι περίπου το 1680-1700, τμήμα των κατοίκων στράφηκε στην παραγωγή ασβέστου, χωρίς να είναι γνωστό πως αποκτήθηκε η απαραίτητη τεχνογνωσία. Έτσι οι Τούρκοι μετονόμασαν το Νεοχώρι σε Κιρέτσ-Κιοϊ (= Ασβεστοχώρι).

Μετά το 1780, οπότε οι φύλακες απολύθηκαν από την κυβερνητική υπηρεσία και έμειναν άνεργοι -μετά από ληστεία, που οι ίδιοι έκαναν στο ταχυδρομείο (!) – η παραγωγή ασβέστου κυριάρχησε, καθώς υπήρχαν άφθονες πρώτες ύλες, δηλαδή ασβεστολιθικά πετρώματα και πουρνάρια ως καύσιμη ύλη.

 Εξέλιξη της παραγωγής ασβέστου

 Προβιομηχανική περίοδος

Κύρια αγορά κατανάλωσης της ασβέστου ήταν αρχικά η Θεσσαλονίκη προς την οποία η μεταφορά γινόταν με γαϊδούρια. Ωστόσο, λόγω μεγάλου ανταγωνισμού, ομάδες ασβεστοπαραγωγών και ασβεστεμπόρων περιόδευαν στα Βαλκάνια και στη Μ. Ασία. Η έρευνα στο Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας έφερε στο φως τούρκικα “ταπιά” του 1907 λεπτομερούς καταγραφής 22 ιδιοκτητών προβιομηχανικών χώρων παραγωγής ασβέστου του Ασβεστοχωρίου (υπ’ αριθ. 1121-1187 εγγραφές του βιβλίου Α΄ Προχείρου Φορολογικού (Μουσφετέ) έτους 1323 (1907) Ασβεστοχωρίου).

 Πρώιμη βιομηχανική περίοδος

Μετά την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης του 1917, κατά την περίοδο της ραγδαίας ανοικοδόμησής της, ο ανταγωνισμός εντάθηκε. Η πρώτη εταιρεία “Ένωσις” Ασβεστοποιίας ιδρύθηκε το 1924-25, κατασκευάζοντας στο Ασβεστοχώρι το πρώτο στην Ελλάδα «εργοστάσιο» σύγχρονης για την εποχή τεχνολογίας (τύπου Ηoffman). Αργότερα, κατασκευάστηκε δεύτερο «εργοστάσιο» δίπλα του και τρίτο στην Αθήνα. Το 1930 ιδρύθηκε η δεύτερη εταιρεία η “Ομόνοια”, που κατασκεύασε «εργοστάσιο» ίδιου τύπου. Οι προβιομηχανικές ασβεστοκάμινοι σταδιακά εγκαταλείφθηκαν, αλλά δεν γκρεμίστηκαν.

 Βιομηχανική περίοδος

Κατά την περίοδο 1945-50, ιδρύθηκε η τρίτη εταιρεία η “Πρόοδος”, κατασκευάζοντας ασβεστοκάμινο καθέτου λειτουργίας (τύπος γνωστός στην Ελλάδα ως “πάτα-τράβα”), που λειτουργούσε με υγρά καύσιμα. Ακολούθησαν δύο ιδιωτικά εργοστάσια, του Γρηγορίου Ρουσίδου το 1948 και του Κωνσταντίνου Βρέλλα το 1949. Το τελευταίο αντικαταστάθηκε κατά τη δεκαετία του ’60 από φρεατοειδή ασβεστοκάμινο με μεταλλικό περίβλημα γερμανικής τεχνολογίας, ενώ από το 1978 λειτουργεί και μονάδα παραγωγής κονιοποιημένης υδρασβέστου. Το 1959, ιδρύθηκε η εταιρεία παραγωγής και διάθεσης αδρανών με την επωνυμία “Η ΕΛΠΙΣ”, που το 1964 επεκτάθηκε στην παραγωγή καμένης ασβέστου και το 1992 εγκατέστησε μονάδα παραγωγής πολτού υδρασβέστου με την επωνυμία ΕΡΓΑΣΙΑΚΟΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΣ ΣΥΝΕΤΑΙΡΙΣΜΟΣ ΑΣΒΕΣΤΟΧΩΡΙΟΥ “Η ΚΥΨΕΛΗ”. Το 1969 ιδρύθηκε η ασβεστοποιία των ΑΦΩΝΤΑΝΗ, η οποία το 1976 κατασκεύασε δύο φρεατοειδείς ασβεστοκαμίνους συνεχούς λειτουργίας. Η πρώην ασβεστοκάμινος του κ. Ρουσσίδη περιήλθε στην ιδιοκτησία της “ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΑΣΒΕΣΤΟΠΟΙΪΑΣ ΤΙΤΑΝ Α.Β.Ε.Ε” και λειτούργησε έως το 1992, οπότε η επιχείρηση μετεγκαταστάθηκε στο 6ο χλμ. της οδού Λαγκαδά επενδύοντας σε εισαγόμενης τεχνολογίας ασβεστοκάμινο δύο παράλληλων φρεάτων (από το 2001 η επωνυμία είναι “CaΟ Hellas ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΑΣΒΕΣΤΟΠΟΙΪΑ”).

Στην ευρύτερη περιοχή δραστηριοποιούνται και άλλες ασβεστοβιομηχανίες, οι οποίες, αν και έχουν καταγραφεί, δεν εκτιμώνται ως αντιπροσωπευτικές (ιστορικά) της εξέλιξης της παραγωγής ασβέστου.

 Β. ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

 Προβιομηχανικές Ασβεστοκάμινοι

Καταγράφηκαν δύο ομάδες ανάπτυξης των προβιομηχανικών ασβεστοκαμίνων, γύρω από τις περιοχές εξόρυξης “Ομόνοια” και “Αργυρό”, οι οποίες ανήκουν τυπολογικά και λειτουργικά στην κατηγορία των φρεατοειδών (κατακόρυφων) ασβεστοκαμίνων διακεκομμένης λειτουργίας συνεχούς φόρτισης. Ειδικότερα: Ομάδα Καταγραφής Α: πρόκειται για την περιοχή στα ανατολικά του οικισμού και στις παρυφές του, κάτω από το μη ενεργό σήμερα λατομείο της “Ομόνοιας”. Οι ασβεστοκάμινοι που διασώζονται (7) αντιπροσωπεύουν το πρώτο στάδιο ανάπτυξης πολύ κοντά στον οικισμό, κατά το 17ο-19ο αιώνα. Καταγράφηκαν 2 κάμινοι δύο χώρων (δίδυμες) και 3 κάμινοι ενός χώρου (φωτ. 1).

 Ομάδα Καταγραφής Β: αναπτύσσεται στην ευρύτερη περιοχή νότια του λατομείου “Αργυρό” και στα ΒΔ του οικισμού (μεταξύ του οικισμού και των λατομείων-ασβεστοβιομηχανιών). Αποτελούν το δεύτερο στάδιο ανάπτυξης, κατά το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. Συνολικά καταγράφηκαν 15: 1 κάμινος τριών χώρων (τρίδυμη), 4 κάμινοι δύο χώρων (δίδυμες) και 4 κάμινοι ενός χώρου. Ανήκουν στις φρεατοειδείς καμίνους δεύτερης γενιάς και αντιπροσωπεύουν –λόγω της εντονότερης κλίσης του εδάφους- την παραλλαγή αυτών που υποσκάπτονται από τις τρεις πλευρές μέσα σε βράχο, δομώντας μόνο την είσοδο και τους τοίχους αντιστήριξης. Έχουν καταγραφεί επίσης υπόσκαφες στο σύνολό τους κάμινοι, όπου και η είσοδος αποτελεί τμήμα τουβράχου.

 K.

Πρώιμες βιομηχανικές και βιομηχανικές ασβεστοκάμινοι

Σήμερα διασώζονται οι δύο ασβεστοκάμινοι της εταιρείας “Ένωσις” (από το 1995 φέρει την επωνυμία “ΔΙΑΣ”) με ανέπαφες τις αυθεντικές καπνοδόχους της (φωτ. 2) και τα ισόγεια τμήματα των οριζόντιων ελλειψοειδών τμημάτων (φωτ. 3). Ίδιας ιδιοκτησίας είναι η φρεατοειδής ασβεστοκάμινος τεχνολογίας του ’50 (φέρουσα πλινθοδομή με ενίσχυση μεταλλικού δικτυώματος) (φωτ. 4) και άλλη κάμινος τεχνολογίας ’70 (μπετόν και πλινθοδομή), η οποία σταμάτησε τη λειτουργία της το 1997, ενώ το 2003 επισκευάστηκε από ενοικιαστές χρήστες, με σκοπό την επαναλειτουργία της.

Το εργοστάσιο τύπου Hoffman της “Ομόνοιας” έχει κατεδαφιστεί, ως “επικινδύνως ετοιμόρροπο”. Η “Πρόοδος” έχει εγκαταλειφθεί. Ανενεργός από το 1992 (ιδιοκτησίας “ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΑΣΒΕΣΤΟΠΟΙΪΑ ΤΙΤΑΝ Α.Ε”) διασώζεται η ασβεστοκάμινος πρώην κ. Ρουσσίδη.

Στην περιοχή βρίσκονται σήμερα σε λειτουργία τα εργοστάσια παραγωγής ασβέστου, του κ. Βρέλλα, του Ε.Π.Σ “Η ΚΥΨΕΛΗ” ΣΥΝ. ΠΕ (φωτ. 5,6) και του Τ. Παστρουματζή (πρώην ΑΦΩΝΤάνη), που αντιπροσωπεύουν το επίπεδο τεχνολογίας της δεκαετίας του ‘70, με τις βοηθητικές τους εγκαταστάσεις, τις μονάδες σβέσης και τα γραφεία.

 Αξιολόγηση της πολιτιστικής σημασίας της περιοχής

Η περιοχή αποτέλεσε για πάνω από 300 χρόνια πεδίο εκτεταμένης εκμετάλλευσης και έχει να επιδείξει σαφή ιστορική συνέχεια και αναμφισβήτητη εμπειρία σε όλο το φάσμα της παραγωγικής διαδικασίας ασβέστου. Η εμπορική πολυπραγμοσύνη των ασβεστοχωριτών κάλυψε εδαφική έκταση τέτοια, που να θεωρείται, αν όχι αποδεικτική, ενδεικτική τουλάχιστον της γενικής αποδοχής και καταξίωσης, που έχαιραν, ως τεχνίτες ασβέστου. Δεδομένου ότι, ο σχεδιασμός και η λειτουργία των καμίνων διατηρήθηκαν σχεδόν απαράλλαχτα ως το τέλος του 19ου αιώνα, οι διασωθείσες στην περιοχή προβιομηχανικές ασβεστοκάμινοι με την ευρύτερη περιοχή των αντίστοιχων λατομείων εξόρυξης, καλύπτουν την ιστορική προβιομηχανική φάση.

Επίσης, οι ασβεστοκάμινοι τύπου Hoffman αποτελούν μαρτυρίες της πρώιμης βιομηχανικής τεχνολογίας, από τα ελάχιστα διασωθέντα δείγματα σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο (σε Αγγλία και Γερμανία έχουν όλα κατεδαφιστεί) κατασκευασμένα για αποκλειστική παραγωγή ασβέστου. Από την προβιομηχανική ανάπτυξη της τεχνογνωσίας παραγωγής ασβέστου στην περιοχή (~1700), που φαίνεται να είχε τοπικό χαρακτήρα, η πρώιμη βιομηχανική τεχνολογία της καμίνου Hoffman μεταφέρθηκε από την Ευρώπη με χρονική υστέρηση 65χρόνων (1859-1924), η τεχνολογία της κατακόρυφης καμίνου συνεχούς λειτουργίας με υστέρηση περίπου 50χρόνων (τέλος 19ου αι. - 1945), ενώ η ενσωμάτωση της σύγχρονης αυτοματοποιημένης παραγωγικής διαδικασίας, ξεκίνησε τη δεκαετία του ’90.

Η περιοχή, επομένως, εμπεριέχει το σύνολο των πολιτιστικών αξιών (αισθητικών, ιστορικών, επιστημονικών, τεχνολογικών, κοινωνικών), όπως αυτές ορίζονται στους σύγχρονους διεθνείς χάρτες διαχείρισης της βιομηχανικής κληρονομιάς.

Οι ενεργές σήμερα ασβεστοβιομηχανίες, τεχνολογίας ’50 έως και ’70, αντιμετωπίζουν με αμηχανία το γεγονός της βραχυπρόθεσμης πλέον ζωής της ιστορικής λατομικής ζώνης της περιοχής. Άμεσα, λοιπόν, θα πρέπει να συμπεριληφθούν στα υπό προστασία μνημεία της βιομηχανικής κληρονομιάς του Ασβεστοχωρίου που αποτελούν ιστορικό σύνολο, με σκοπό την ολοκληρωμένη προστασία της περιοχής.

 Γ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Η επιδίωξη της ολοκληρωμένης προστασίας φέρνει στο προσκήνιο τις ακόλουθες γενικές κατευθύνσεις: α) την ένταξη της προστασίας σε ευρύτερα προγράμματα χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, β) την οργανωμένη προστασία του συνόλου (λατομεία, κάμινοι) και των “κτισμάτων συνοδείας” και γ) την ανάδειξη των κοινωνικών παραγόντων, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, τη συμμετοχή και την πληροφόρηση των πολιτών, ως απολύτως απαραίτητων στοιχείων της προστασίας.

 Δράσεις παθητικής προστασίας

• Ταυτοποίηση των εγγραφών του Ιστορικού Αρχείου Μακεδονίας με τους διασωθέντες χώρους παραγωγής ασβέστου.

• Απαλλοτριώσεις ή ανταλλαγές ιδιοκτησιών, που είναι σήμερα εφικτές μετά την πρόσφατη ολοκλήρωση των εργασιών του Εθνικού Κτηματολογίου.

• Ανασκαφές, ώστε να αποκαλυφθούν πλήρως μπαζωμένες ή θαμμένες προβιομηχανικές ασβεστοκάμινοι και οι βοηθητικές τους εγκαταστάσεις.

• Κήρυξη της περιοχής ως Ιστορικού Τόπου, με βάση τον Αρχαιολογικό νόμο του Υπουργείου Πολιτισμού N. 3028/02, ΦΕΚ 153/28.06.02.

• Αποκαταστάσεις περιβαλλοντικές, κτιριακές και εξοπλισμού, μετά από διεπιστημονική συνεργασία, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, με σκοπό τη διαφύλαξη της αδιάσπαστης ενότητας φυσικού και δομημένου χώρου.

• Πιλοτική καμίνευση διασωθέντων ασβεστοκαμίνων, με σκοπό την ολιστική αναβίωση της παραδοσιακής παραγωγικής διαδικασίας: από την λατόμευση στην κατασκευή.

 Δράσεις ενεργητικής προστασίας

• Διατήρηση της χρήσης των ενεργών σήμερα ασβεστοβιομηχανιών επιδιώκοντας τη συμμετοχή τους και τη δυναμική ένταξή τους στη διαδικασία προστασίας.

• Δημιουργία Τεχνολογικού Πάρκου, με σκοπό τη λειτουργία “Υπαίθριου Οικομουσείου Παραγωγής Ασβέστου” με την υποστήριξη των τοπικών αρχών, του υπουργείου Μακεδονίας Θράκης και υπό την εποπτεία του ΥΠΠΟ.

• Δημιουργία Κέντρου Διάσωσης και Διάδοσης παραδοσιακών Δομικών Τεχνών και Τεχνικών, ως κίνητρο οικονομικής ανάκαμψης και ανάπτυξης βιομηχανικού τουρισμού.

• Διασυνδέσεις με αντίστοιχα κέντρα του εξωτερικού (δίκτυο “Οικομουσείων”), που θα εξασφαλίσουν μεταφορά τεχνογνωσίας και συνεργασίες σε κοινά προγράμματα.

 Ο στόχος της διατήρησης της χρήσης των ενεργών σήμερα ασβεστοβιομηχανιών, στο πλαίσιο των δράσεων ενεργητικής προστασίας του ιστορικού τόπου παραγωγής ασβέστου, καθιστά εξαιρετικά σημαντική και επίκαιρη την υποστήριξη και ενίσχυση της βιωσιμότητας του κλάδου τους. Σύμφωνα με έρευνα αγοράς του κλάδου από την υπογράφουσα, στις ελληνικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις της περιοχής έχει διασωθεί εγχώρια τεχνογνωσία και εμπειρία παραγωγής καλής δομικής (αερικής) υδρασβέστου σε μορφή πολτού, υλικό υποβαθμισμένο στη σύγχρονη δόμηση, που ωστόσο διεθνώς επανεκτιμάτε η συνεισφορά του στην ανθεκτικότητα κονιαμάτων και σκυροδεμάτων. Η παραγωγή σκόνης υδρασβέστου και παράγωγων προϊόντων, αντίθετα, στηρίζεται έως και σήμερα σε εισαγόμενη τεχνογνωσία, γεγονός που θα οδηγήσει ενδεχομένως σε σταδιακή απορρόφηση των ελληνικών βιομηχανιών από πολυεθνικές, εάν δεν προωθηθεί άμεσα η εγχώρια τεχνογνωσία.

Οι ελληνικές επιχειρήσεις, προκειμένου να διατηρήσουν τη βιωσιμότητά τους και να αντεπεξέλθουν στο διεθνή ανταγωνισμό πρέπει καταρχήν να υποστηριχθούν ερευνητικά (π.χ. συμπλήρωση του ισχύοντος προτύπου ΕΝ ΕΛΟΤ 459 ‘Δομική άσβεστος’ με εθνικές συστάσεις / προδιαγραφές). Από την πλευρά της, η κρατική διοίκηση οφείλει να συνεισφέρει θετικά στους χώρους της ευθύνης της (π.χ. οριοθέτηση λατομικών περιοχών, φορολογική πολιτική) με βάση ένα κοινό όραμα για μια φιλική προς το περιβάλλον (π.χ. άσβεστος: καθαρό δομικό υλικό, καύση βιομάζας) και ταυτόχρονα για μια βιώσιμη επιχειρηματική δραστηριότητα του κλάδου.

 Μελλοντική μετεγκατάσταση των ασβεστοβιομηχανιών του Ασβεστοχωρίου σε περιοχές νέων λατομικών ζωνών θα πρέπει να διασφαλίσει αφενός τη λειτουργική ακεραιότητα των βιομηχανικών εγκαταστάσεων που εγκαταλείπονται και αφετέρου τη διατήρηση των παραδοσιακών τεχνολογικών δεδομένων παραγωγής ασβέστου στις νέες εγκαταστάσεις.