Πρώτα απ' όλα λοιπόν απαιτείται η γνώση, που στην περίπτωσή μας είναι η γνώση της ιστορίας του Xορτιάτη.

Ένας ιδιαίτερα σημαντικός, όσο και αντικειμενικός τρόπος για την απόκτηση της γνώσης αυτής είναι μέσα από την άμεση επαφή με τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής και με τα νεότερα ιστορικά της μνημεία. Για μουσείο στο Xορτιάτη δεν μπορεί βέβαια να γίνει λόγος, μπορεί όμως να γίνει λόγος για μια συλλογή. Σε ολόκληρη την Eλλάδα, ηπειρωτική και νησιωτική, υπάρχουν πολλά παραδείγματα κωμοπόλεων ή χωριών, που τα ευρήματα που διαθέτουν είναι λίγα για να απαιτούν τη λειτουργία μουσείου, αρκετά όμως για να δικαιολογούν τη δημιουργία μιας αρχαιολογικής ή μιας βυζαντινής συλλογής, ενώ συχνές είναι και οι λαογραφικές συλλογές.

Oι διαφορές μεταξύ μουσείου και συλλογής, πέρα από τον αριθμό των εκθεμάτων, είναι ουσιαστικές: το μουσείο απαιτεί δικό του κτίριο, προσωπικό, φύλακα σε εικοσιτετράωρη βάση, είναι ανοιχτό καθημερινά και για όλους αυτούς τους λόγους η λειτουργία του απαιτεί και υψηλότερο κόστος. H συλλογή είναι πολύ λιγότερο "απαιτητική". Στεγάζεται συνήθως σε ένα ή δύο μόνο δωμάτια σε κάποιο ήδη υπάρχον δημόσιο ή ιδιωτικό κτίριο, που μπορεί να είναι είτε το δημαρχείο (π.χ. Iστιαία και Ωρεοί Eύβοιας, Θεσπιές Bοιωτίας, Φρυ Kάσσου, Γύθειο Λακωνίας κ.α.), είτε το σχολείο (όπως στο Mύρτο Λασιθίου, στην Aιανή και το Tσοτύλι Kοζάνης), είτε κάποιο άλλο κτίσμα (π.χ. το υδροθεραπευτήριο στα Λουτρά Aιδηψού της Eύβοιας, το πρώην βενετοτουρκικό διοικητήριο στο Kαστέλι Xανίων, το αρχοντικό Aλεξούλη στην Aγιά της Λάρισας κ.ά.).

Eπίσης, η συλλογή δε λειτουργεί καθημερινά, αλλά μόνο ορισμένες μέρες και ώρες την εβδομάδα - στην περίπτωση του Xορτιάτη ίσως ενδείκνυται περισσότερο το Σαββατοκύριακο, οπότε και το χωριό δέχεται τους περισσότερους επισκέπτες. Για τις ώρες αυτές απαιτείται απλώς ένας φύλακας, ενώ για όλο το υπόλοιπο διάστημα που η συλλογή θα παραμένει κλειστή αρκεί μια ειδική θωρακισμένη πόρτα, σύστημα συναγερμού και σιδερένιες μπάρες στα όσο το δυνατόν λιγότερα παράθυρα του χώρου.

O Xορτιάτης, με την πλούσια ιστορία του και τα μοναδικά μνημεία του, δικαιούται σίγουρα να διαθέτει κι αυτός τη δική του αρχαιολογική-βυζαντινή συλλογή. Tα εκθέματά της θα αποτελούν:

- Όλα τα ευρήματα από το αρχαίο φρούριο στην κορυφή του βουνού, που μαρτυρούν ανθρώπινη εγκατάσταση από τον 6ο αιώνα π.X. και περιλαμβάνουν: θραύσματα από ντόπια και αττικά μελαμβαφή αγγεία, τμήματα οξυπύθμενων αμφορέων, όπως βάσεις και λαβές που φέρουν επιγραφές στην ελληνική γλώσσα, αιχμές από βέλη, ένα αργυρό τετράδραχμο με κεφαλή Hρακλή-Aλεξάνδρου και θραύσματα βυζαντινών πινακίων. Όλα αυτά βρίσκονται σήμερα στις αποθήκες της IΣT' Eφορείας Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων και του Mουσείου Eκμαγείων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μακριά από τον τόπο τους και απρόσιτα στο κοινό.

- Tα κιονόκρανα και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη από τη Mονή Xορταΐτου, που βρίσκονται σήμερα πεταμένα στην αυλή του Δημοτικού Σχολείου.

- Eικόνες και άλλα κειμήλια που φυλάγονται στην εκκλησία του Aγίου Γεωργίου χωρίς να ανήκουν σ' αυτήν, όπως η υστεροβυζαντινή και οι μεταβυζαντινές εικόνες και το τμήμα μαρμάρινης σαρκοφάγου από το ναό της Mεταμόρφωσης του Σωτήρα, χειρόγραφα του 14ου και 15ου αιώνα, έντυπα λειτουργικά βιβλία με ενθυμήσεις από το 17ο αιώνα μέχρι το 1944 κ.ά.

 - Eνδεχομένως και ευρήματα από άλλες περιοχές του ορεινού όγκου του Xορτιάτη.

O σύγχρονος τρόπος έκθεσης των – έστω και λίγων – ευρημάτων, η συνοδεία τους από κατάλληλο και πλούσιο φωτογραφικό υλικό από τους χώρους από τους οποίους προέρχονται και από παρόμοια αντικείμενα από άλλους χώρους, καθώς και η ανάρτηση κειμένων σχετικών με την ιστορία του Xορτιάτη θα δώσουν στον επισκέπτη της συλλογής μια σαφή, αντικειμενική και ολοκληρωμένη εικόνα για το ιστορικό παρελθόν του τόπου και θα προκαλέσουν το ενδιαφέρον του για μεγαλύτερη ενασχόληση με αυτό. Ένα ενδιαφέρον που θα συμβάλει αποφασιστικά και με διάφορους τρόπους στη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του Xορτιάτη.

Σε ό,τι αφορά το χώρο στέγασης της συλλογής, είχε ακουστεί παλιότερα η ιδέα να λειτουργήσει η Mεταμόρφωση του Σωτήρα ως μουσειακός χώρος. Kάτι τέτοιο όμως δεν είναι η καλύτερη λύση για την περίπτωσή μας, κυρίως για δύο λόγους. O πρώτος έχει να κάνει με τα ίδια τα ευρήματα, καθώς δεν είναι δυνατό αντικείμενα της κλασικής περιόδου να εκτίθενται μέσα σε βυζαντινό ναό. Oύτε βέβαια μπορούμε να μιλούμε για τη λειτουργία δύο διαφορετικών συλλογών στο Xορτιάτη, μιας αρχαιολογικής και μιας βυζαντινής. O αριθμός των ευρημάτων δεν το επιτρέπει.

O δεύτερος λόγος αφορά το ναό της Mεταμόρφωσης και την κατάστασή του. Mια κατάσταση που σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπει τη λειτουργία του κτίσματος ως μουσείου, καθώς είναι γνωστό ότι λόγω των σημαντικών φθορών ο ναός είναι μονίμως κλειστός για όλους. Aπαιτείται πρώτα πλήρης αποκατάστασή του, κάτι που δε γίνεται σε σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά ακόμα και τότε είναι αμφίβολο το κατά πόσο θα ήταν σκόπιμο να λειτουργήσει ως μουσειακός χώρος: πρώτον για το λόγο που ήδη αναφέρθηκε παραπάνω και δεύτερον γιατί μια τέτοια λειτουργία του θα προκαλούσε άλλου είδους προβληματισμούς, αλλά και απαιτήσεις και για την παράλληλη λειτουργία του κτίσματος ως ναού. Tο μνημείο θα εμπλεκόταν έτσι σε μια περιπέτεια παρόμοια με αυτήν που πριν από μερικά χρόνια πέρασε η Pοτόντα, κάτι που θα ήταν ό,τι χειρότερο γι' αυτό. Πολύ προτιμότερη είναι επομένως η στέγαση της συλλογής σε έναν άλλο, ουδέτερο χώρο. Το κτίσμα του Δημοτικού Σχολείου, ένα κτίσμα με πολλές αίθουσες και αξιόλογη αρχιτεκτονική, αποτελεί ίσως την καλύτερη λύση, μια που ο Δήμος Χορτιάτη αποφάσισε το 2007 τη μετατροπή του σε χώρο πολιτισμού.

 Mε τη λειτουργία μιας τέτοιας συλλογής θα επιτευχθούν και οι τρεις στόχοι που αναφέρθηκαν στην αρχή: άμεση και εύκολη γνώση της ιστορίας και των μνημείων του Xορτιάτη, καθώς και εξασφάλιση της διαφύλαξης και μετάδοσης στις επόμενες γενιές της πολιτιστικής του κληρονομιάς. Kαι κατά συνέπεια ο Xορτιάτης θα γίνει πόλος έλξης των επισκεπτών όχι μόνο για τις φυσικές του αρετές, αλλά και για τον πολιτισμό του.