των Μανόλη Μανωλεδάκη, δρ. κλασικής αρχαιολογίας, και Πασχάλη Ανδρούδη, δρ. βυζαντινής αρχαιολογίας.

 Το παρακάτω κείμενο αποτελεί περίληψη της ανακοίνωσης των Μ. Μανωλεδάκη και Π. Ανδρούδη στο ετήσιο επιστημονικό συνέδριο «Το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη», που έγινε στη Θεσσαλονίκη στις 13-15 Μαρτίου 2008. Η μελέτη, που θα δημοσιευτεί ολόκληρη στον τόμο των πρακτικών του συνεδρίου (εδώ κρίθηκε περιττή η παράθεση των αρχιτεκτονικών λεπτομερειών), είναι η πρώτη αρχαιολογική μελέτη του qanat της Αγίας Παρασκευής και γενικά η πρώτη αρχαιολογική μελέτη qanat στην Ελλάδα.

 Ελευθέριος Βαβλιάκης ,καθηγητής Γεωλόγιας Α.Π.Θ.

Τα Qanat του Χορτιάτη και της ευρύτερης περιοχής ως παράγοντας εξέλιξης της Θεσσαλονίκης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα

Προϋπόθεση για την ίδρυση και εξέλιξη μιας πόλης ήταν και είναι η εξασφάλιση επαρκούς ποσότητας πόσιμου νερού για τους κατοίκους της.

Αν όμως εξετάσουμε γεωλογικά την περιοχή που ιδρύθηκε και εξελίχθηκε η πόλη της Θεσσαλονίκης θα διαπιστώσουμε ότι αυτή δεν προσέφερε και ούτε σήμερα προσφέρει τις προϋποθέσεις υδροδότησης της με τις γνωστές κλασικές μεθόδους ύδρευσης.

 Από το βιβλίο του Μ. Μανωλεδάκη, Από τον Κισσό στον Χορτιάτη, εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2007 και το άρθρο των Μ. Μανωλεδάκη – Π. Ανδρούδη, Το σύστημα υδρομάστευσης (qanat) της Αγ. Παρασκευής Χορτιάτη, Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη 21 (2007), 285-292.

Ήδη από την εποχή της συγκρότησης των πρώτων εκτεταμένων οργανωμένων οικισμών εμφανίστηκε επιτακτική η ανάγκη για αποτελεσματική υδροδότησή τους. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη μιας τεχνογνωσίας γύρω από διαφόρων ειδών κατασκευές ύδρευσης, η οποία βαθμιαία εξελίχθηκε ουσιαστικά σε μία επιστήμη, που ξεκινούσε από γεωλογικές και μετεωρολογικές παρατηρήσεις και κατέληγε στην κατασκευή συχνά πολύπλοκων και εκτεταμένων υδρομαστευτικών και υδροδοτικών εγκαταστάσεων. Ένας ιδιαίτερα αποτελεσματικός τρόπος υδροδότησης είναι η υδρομάστευση του υπόγειου υδροφόρου ορίζοντα και η μεταφορά του νερού με τη βοήθεια της φυσικής κλίσης στο επίπεδο του οικισμού. Πρόκειται για το σύστημα που στη διεθνή βιβλιογραφία είναι γνωστό με τον αραβικό όρο qanat (στα περσικά kariz). Η λέξη προέρχεται από την ασσυριακή λέξη qanu, που σημαίνει καλάμι – από την οποία προέρχεται και η ταυτόσημη αρχαιοελληνική λέξη κάννα (και μέσω αυτής η λατινική canna) – και κατ’ επέκταση αυτό που έχει το σχήμα καλαμιού, δηλαδή σωλήνας, αγωγός.  Στην ελληνική βιβλιογραφία το qanat έχει αποδοθεί από τον καθηγητή Ε. Βαβλιάκη ως «σύστημα υδρομάστευσης-υδραγωγής».                                                                               

Το qanat είναι ένα σύστημα υπόγειων στοών και αγωγών, με τη βοήθεια των οποίων υδρομαστεύεται ο υπόγειος υδροφόρος ορίζοντας, το νερό του οποίου μεταφέρεται στην επιφάνεια με τη βοήθεια της φυσικής κλίσης. Απαιτείται δηλαδή ο οικισμός να βρίσκεται κοντά σε φυσική πλαγιά, αλλά και να υπάρχει η ευνοϊκή για το έργο γεωμορφολογία, που είναι τα πετρώματα με υδροπερατά συστατικά. Από το ψηλότερο σημείο του qanat, όπου βρίσκεται η πηγή του νερού που θα μεταφερθεί, ξεκινούν οι σήραγγες και (κατόπιν, σε μεγαλύτερα βάθη) οι κλειστοί αγωγοί του νερού, που καταλήγουν στον υποχρεωτικά χαμηλότερα ευρισκόμενο οικισμό. Το νερό συχνά ρέει σε ένα ρείθρο, ενώ όλος ο υπόλοιπος χώρος εξυπηρετεί την ανάγκη της πρόσβασης από τον άνθρωπο για λόγους συντήρησης. 

Στην Ελλάδα το μεγαλύτερο από τα γνωστά qanat είναι αυτό της Αγίας Παρασκευής στον Χορτιάτη. Πρόκειται για μία περιοχή στα ανατολικά του χωριού Χορτιάτης (ΝΑ της Θεσσαλονίκης), σε υψόμετρο 575-585 μ., λίγα μέτρα δυτικά του παρεκκλησίου της Αγίας Παρασκευής. Το συνολικό μήκος του qanat (σήραγγες και υπόγειοι αγωγοί) φτάνει τα 20 χλμ. περίπου, καθώς αρχικά το νερό κατέληγε στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η ζώνη υδρομάστευσης, στην οποία επικεντρώνεται εδώ η προσοχή, καλύπτει μια έκταση περίπου 600 τετραγωνικών μέτρων, αποτελείται από υπόγειες σήραγγες (συνολικού μήκους 74 μ., μέσου ύψους 1,50-1,60 μ. και πλάτους 0,56-0,75 μ., τρία φρεάτια και τέσσερις χώρους συγκέντρωσης υδάτων. Το κεντρικό τμήμα αποτελείται από τρεις συνεχόμενες σήραγγες (Α-Γ), με διεύθυνση Β/ΒΔ-Ν/ΝΑ. Στη ΝΑ του απόληξη βρίσκεται ο μεγαλύτερος χώρος συγκέντρωσης υδάτων (γ), ένα ορθογώνιο θολοσκεπές δωμάτιο, από το οποίο ξεκινούν δύο σήραγγες με διαφορετικές κατευθύνσεις. Η μία (Ε) κατευθύνεται προς τα ΝΔ, και καταλήγει σε ένα χώρο (δ) κοντά στο φυσικό βράχο, όπου αναβλύζει το νερό της πηγής. Η άλλη (Δ) κατευθύνεται προς τα Β/ΒΔ. Βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο, είναι προσβάσιμη με κτιστή κλίμακα και έχει από ένα φρεάτιο στα δύο άκρα της (1 και 2). Το βάθος του φρεατίου 2 (7,90μ.) αποτελεί και το μέγιστο βάθος του qanat. Από τη ΒΔ απόληξη της σήραγγας αυτής, όπως και από την αντίστοιχη απόληξη της σήραγγας Α στο χώρο α, το νερό συνεχίζει πλέον την πορεία του μέσα σε υπόγειους κλειστούς αγωγούς ορθογώνιας διατομής, μέχρι τον τελικό του προορισμό. 

Οι σήραγγες έχουν διανοιχτεί μέσα σε τεταρτογενή ιζήματα. Στα πετρώματα που εμφανίζονται στο χώρο κατασκευής του qanat περιλαμβάνονται κυρίως ανακρυσταλλωμένοι ασβεστόλιθοι ηλικίας Τριαδικού και αργιλικοί σχιστόλιθοι ηλικίας Ιουρασικού. Η καρστική προέλευση του νερού υποδηλώνεται από τους σταλακτίτες μήκους 2-3 εκ. στην οροφή της σήραγγας Ε. Η μέση παροχή νερού του qanat είναι 22 μ3/ώρα. 

Το qanat της Αγίας Παρασκευής δεν είναι απλώς διανοιγμένο στο υπέδαφος, αλλά σε πολλά σημεία διαθέτει τοιχοποιία, αποτελούμενη από πλίνθους και ημιλαξευμένες πέτρες σε αργολιθοδομή. Στα κατώτερα τμήματα κυριαρχούν στρώσεις πλίνθων με κονίαμα με τριμμένο κεραμίδι. Στα ανώτερα συναντούμε πέτρες με ασβεστοκονίαμα, ενώ σε κάποια σημεία υπάρχουν κατάλοιπα τοιχοδομών από οπτοπλινθοδομή. Η είσοδος στις σήραγγες βρίσκεται στην επιφάνεια του εδάφους, στο Β άκρο του χώρου α, ενώ το νερό προέρχεται από την πηγή που βρίσκεται κοντά στο χώρο δ. 

Το βουνό του Χορτιάτη, γνωστό από την αρχαιότητα για τα άφθονα νερά του, ήταν φυσικό να παίξει σημαντικό ρόλο στην υδροδότηση της μεγάλης πόλης που απλώθηκε μπροστά του ήδη από τους πρώτους αιώνες της ιστορίας της. Από το qanat της Αγίας Παρασκευής διοχετευόταν το νερό των πηγών του Χορτιάτη προς τη Θεσσαλονίκη, περνώντας μεταξύ άλλων και πάνω από την υδατογέφυρα που διακρίνεται στην είσοδο του χωριού (ένα από τα λίγα υπέργεια τμήματα του υδραγωγείου). Διάφορα άλλα, πολύ μικρότερα τμήματα υδραγωγείου που σώζονται διάσπαρτα ανάμεσα στον Χορτιάτη και τη Θεσσαλονίκη επιτρέπουν την παρακολούθηση της πορείας του νερού του Χορτιάτη, η οποία συνεχιζόταν προς τα ΒΔ, προς τη διασταύρωση των δρόμων για Ασβεστοχώρι και Καβάλα, συνέχιζε προς το Πανόραμα και στη συνέχεια έστριβε και πάλι προς τα ΒΔ, μέχρι την περιοχή του σύγχρονου ξενοδοχείου «Φιλίππειον», από όπου κατηφόριζε προς την Ακρόπολη. Από εκεί το νερό του Χορτιάτη έμπαινε στην πόλη της Θεσσαλονίκης, όπου διανεμόταν στα λουτρά και τις δεξαμενές, μέσα από ένα πλήθος διακλαδώσεων. 

Η χρονολόγηση της κατασκευής του qanat της Αγ. Παρασκευής αποτελεί μέχρι σήμερα ένα δύσκολο ζήτημα, όπως άλλωστε ισχύει και για κάθε qanat, όταν απουσιάζουν σχετικά γραπτά ή άλλα τεκμήρια. Σύμφωνα με τη μόνη μέχρι στιγμής διατυπωμένη άποψη, θεωρείται ότι κατασκευάστηκε από το σουλτάνο Μουράτ Β΄ την περίοδο της τουρκοκρατίας. Ωστόσο, η άποψη αυτή χρειάζεται οπωσδήποτε αναθεώρηση. Σε μια τέτοια αναθεώρηση μπορούν να οδηγήσουν τα τμήματα τοιχοποιίας που σώζονται στις σήραγγες του qanat.

Στα κατώτερα τμήματα, στις παρειές του αυλακιού στο οποίο κυλάει το νερό, διατηρούνται σε αρκετά σημεία πλίνθοι, όπως π.χ. στους χώρους β και γ και στις σήραγγες Γ και Ε, το πάχος των οποίων φτάνει τουλάχιστον τα 4 εκ. Σε ορισμένα σημεία σώζεται ασβεστοκονίαμα με υπόλευκο και κιτρινωπό χρώμα. Αξιοσημείωτη είναι και η ύπαρξη ενός πήλινου κυλινδρικού αγωγού στη σήραγγα Α, πάχους 11 εκ. και διαμέτρου 26 εκ., άγνωστης χρήσης, που θα μπορούσε να διοχετεύει στο αυλάκι νερό από κάποια άλλη κοντινή πηγή ή ίσως και να εξυπηρετεί στον εξαερισμό της σήραγγας. Όλα αυτά φαίνεται ότι ανήκουν στην πρώτη φάση κατασκευής του qanat, τουλάχιστον της τοιχοποιίας του. Φαίνεται ότι το qanat της Αγίας Παρασκευής, που ως κατασκευή με τοιχοποιία υπήρχε ήδη στην ύστερη αρχαιότητα, φτιάχτηκε ίσως για πρώτη φορά κατά τη ρωμαϊκή περίοδο. Η πρώτη αυτή κατασκευή ενδέχεται να ήταν κατά κύριο λόγο απλώς διανοιγμένη στο υπέδαφος, με απλή τοιχοποιία στις παρειές του αυλακιού. Αργότερα παρουσιάστηκε η ανάγκη ενίσχυσης της κατασκευής, ίσως και αύξησης της αποδοτικότητας του qanat, και τότε δημιουργήθηκαν τα περισσότερα από τα τμήματα της τοιχοποιίας με τις πλίνθους που βλέπουμε σήμερα. Η μεσοβυζαντινή αυτή φάση θα μπορούσε να σχετίζεται με τη Μονή Χορταΐτου, που, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, βρισκόταν στο χώρο του Δημοτικού Σχολείου Χορτιάτη, σε πολύ μικρή απόσταση από το qanat. Παρόμοιες ανάγκες βελτίωσης και επέκτασης του έργου παρουσιάστηκαν οπωσδήποτε και αργότερα, όπως κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, και αυτές θα μπορούσαν να συνδέονται με τον Μουράτ Β΄, που γνωρίζουμε ότι μερίμνησε για την επισκευή και τη συντήρηση του άμεσα σχετιζόμενου με το qanat υδραγωγείου. Τέλος, γνωρίζουμε ότι η τελευταία μεγάλη επισκευή του qanat έγινε το 1918, που είναι ορατή σε αρκετά σημεία σε όλο το μνημείο, συχνά μάλιστα είναι δύσκολο να διακριθεί από την οθωμανική. Η ανακαίνιση αυτή έγινε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης, στην κυριότητα του οποίου είχε περιέλθει όλο το σύστημα υδρομάστευσης και υδροδότησης μετά την απελευθέρωση και μέχρι το 1939. Από το 1975, οπότε σταμάτησε να υδρεύει τη Θεσσαλονίκη, μέχρι σήμερα το qanat δίνει νερό στο Nοσοκομείο Παπανικολάου, τη γυναικεία Mονή της Kοίμησης της Θεοτόκου έξω από το Πανόραμα και ένα στρατόπεδο στην ίδια περιοχή. Δεν πρόκειται για το μοναδικό qanat που υπάρχει στον Χορτιάτη. Ένα άλλο, στο χώρο του Δημοτικού Σχολείου, πιστεύεται ότι ανήκε στις εγκαταστάσεις της Mονής Xορταΐτου, ενώ άλλα, νεότερα, ύδρευαν και υδρεύουν αποκλειστικά το χωριό.