Με αφορμή την τραγική απώλεια τόσων ανθρώπων στο Μάτι της Αττικής επανήλθε στο προσκήνιο το ζήτημα της αποτελεσματικότητας στην αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών. Έχουμε αποτελεσματικό σύστημα καταστολής τους στην Ελλάδα; Υπάρχει πρόληψη; Είναι αποτελεσματική; Γιατί επαναλήφθηκε η τραγωδία του 2007; Είναι μερικά από τα ερωτήματα που ακούγονται. Δυστυχώς οι απαντήσεις δεν είναι ευχάριστες, όχι μόνο επειδή είναι αρνητικές, αλλά επειδή, κυρίως, είναι αποτέλεσμα της κυρίαρχης πλέον πρακτικής στη χώρα αυτή να μην μαθαίνουμε από τα λάθη, ακόμη και από τα πιο τραγικά.

Αειφορική διαχείριση των δασών, η καλύτερη πρόληψη

Οι δασικές πυρκαγιές είναι ένα φαινόμενο συνυφασμένο με τα μεσογειακά και παραμεσογειακά δασικά οικοσυστήματα. Αυτό συμβαίνει αφενός λόγω του κλίματος, αφετέρου λόγω της παρουσίας του ανθρώπου στην περιοχή, μιας παρουσίας που φτάνει σχεδόν στο γεωλογικό χρόνο και συνοδεύεται από τη φωτιά. Η φωτιά, που άλλοτε είναι εργαλείο διάνοιξης των δασών, άλλοτε όπλο ενάντια στον εχθρό, άλλοτε αποτέλεσμα λαθών και αμελειών. Ο άνθρωπος της Μεσογείου έμαθε να ζει σε τοπία, όπου η φωτιά αργά ή γρήγορα θα περνούσε, έφτιαξε τους οικισμούς του και τις πόλεις του ανθεκτικές σε αυτές, έμαθε να τις πολεμά, όταν χρειαζόταν μέσα στο δάσος, ακόμη κι αυτό σήμαινε ότι θα θυσίαζε μέρος του δάσους για να σωθεί το υπόλοιπο. Χρησιμοποιούσε το δάσος, έκοβε ξύλα για κατασκευές και ενέργεια, το έβοσκε (συχνά ληστρικά, υποβαθμίζοντάς το) και τα ζεστά καλοκαίρια άφηνε τους θερμούς κάμπους με την ελονοσία και πήγαινε σε μικρούς, πρόχειρους οικισμούς στα βουνά. Είχε καταλάβει τη σημασία του δάσους για την υδατική οικονομία και την προστασία από πλημμυρικά φαινόμενα και συχνά χαρακτήριζε τμήματά του ως ιερά.
Οι δραστηριότητες αυτές μειώνουν τόσο τον κίνδυνο έναρξης μιας πυρκαγιάς όσο και τον κίνδυνο μια πυρκαγιά να λάβει τεράστιες διαστάσεις ή να έχει μεγάλη ένταση λόγω της συνέχειας συσσωρευμένης καύσιμης ύλης σε μεγάλες εκτάσεις. Παράλληλα, οι άνθρωποι που εργάζονται στα δάση αφενός εντοπίζουν άμεσα τις πυρκαγιές, αφετέρου έχουν την απαραίτητη εμπειρία να συνδράμουν αποφασιστικά στον έλεγχο μιας πυρκαγιάς. Στη σύγχρονη εποχή όλα αυτά συγκροτούν αυτό που αποκαλούμε «διαχείριση του δάσους» και οργανώνονται από τη Δασική Υπηρεσία αειφορικά, ώστε να μην υποβαθμίζεται η παραγωγική ικανότητα του δάσους και να μη μειώνεται η βιοποικιλότητα. 

Η διαχείριση του δάσους ασκείται μέσω ειδικών διαχειριστικών μελετών, που εκπονούνται και εφαρμόζονται με ιδιαίτερη αυστηρότητα από την ίδια ομάδα ανθρώπων (δασολόγους, δασοπόνους και δασοφύλακες), η οποία θα έχει και την ευθύνη του ελέγχου μιας πυρκαγιάς. Αυτό συνεπάγεται μια εξαιρετικά λεπτομερή γνώση του δάσους, που, σε συνδυασμό με τις ειδικές γνώσεις στη συμπεριφορά της πυρκαγιάς και τα βοηθήματα που παρέχει η τεχνολογία, να επιτρέπει στην ομάδα διαχείρισης την ταχύτατη εκτίμηση της κατάστασης σε μια πυρκαγιά και την αξιολόγηση των κινδύνων, όχι μόνο για το δάσος, αλλά και για τα ανθρώπινα έργα στην περιοχή.

Η Πυροσβεστική Υπηρεσία στη δασοπυρόσβεση 

Η ανάθεση της προσπάθειας ελέγχου μιας δασικής πυρκαγιάς στην Πυροσβεστική Υπηρεσία αποξενώνει τον φυσικό διαχειριστή του δάσους από τη διαχείριση ενός φαινομένου που σχετίζεται άμεσα με την οικολογία του δάσους. Η Πυροσβεστική Υπηρεσία μπαίνει σε ένα ουσιαστικά άγνωστο περιβάλλον, με σκοπό να αντιμετωπίσει ένα φαινόμενο, την εξέλιξη του οποίου συχνά δεν μπορεί να αξιολογήσει. Βασίζεται υπέρμετρα στη χρήση νερού, με αποτέλεσμα τεράστιες δαπάνες αγοράς και συντήρησης σχετικού εξοπλισμού, που συχνά είναι αναποτελεσματικός, καθώς οι μεγάλες δασικές πυρκαγιές κινούνται γρήγορα και δημιουργούν συνθήκες, στις οποίες το νερό είτε δεν προλαβαίνει να μεταφερθεί εκεί που χρειάζεται είτε δεν είναι αρκετό.  

Αντίθετα, η Δασική Υπηρεσία λειτουργώντας στο φυσικό της χώρο με τους φυσικούς της συνεργάτες, δηλαδή όλους όσοι δραστηριοποιούνται στα δάση, επικεντρώνει την προσπάθειά της στη διαχείριση της  καύσιμης ύλης, με περισσότερο προσωπικό μέσα στο δάσος, το οποίο φέρει ελαφρά (και φτηνά) εργαλεία χειρός. Αυτό παράλληλα συμβάλλει και στην αύξηση της αποτελεσματικότητας στη χρήση του νερού. Σήμερα σε οργανωτικό επίπεδο αντί του φυσικού διαχειριστή του δάσους τον έλεγχο της πυρκαγιάς αναλαμβάνει αξιωματικός της Πυροσβεστικής, ο οποίος λόγω της στρατιωτικού τύπου λειτουργίας της υπηρεσίας, δεν προλαβαίνει να «μάθει» μια περιοχή ή μόλις τη «μάθει» μετατίθεται ή εξελίσσεται βαθμολογικά, κάνοντας κυρίως δουλειά γραφείου.

Αντιμετώπιση των «μεγα-πυρκαγιών»: Κανείς δεν περισσεύει

Η κλιματική αλλαγή, η αύξηση των δασών, η εγκατάλειψη της ενεργού διαχείρισης των δασών και η εμφάνιση ζωνών μίξης αστικών χρήσεων γης και δάσους δημιουργούν ένα εκρηκτικό συνδυασμό, που δίνει πυρκαγιές μεγάλης έκτασης και έντασης, τις λεγόμενες «μεγα-πυρκαγιές», οι οποίες απαιτούν σύνθετες λύσεις και απαγκίστρωση από την επιστημονικά ατεκμηρίωτη και εκ των πραγμάτων μη αποτελεσματικής μεταφοράς της δασοπυρόσβεσης στην Πυροσβεστική Υπηρεσία.

 Η σχεδιασμένη και οργανωμένη επαναφορά της διαχείρισης των δασικών πυρκαγιών στη Δασική Υπηρεσία, αξιοποιώντας τη συσσωρευμένη εμπειρία με ταυτόχρονη αύξηση των επενδύσεων στη διαχείριση των δασών είναι ένα κρίσιμο βήμα, αλλά δεν είναι το μόνο που χρειάζεται για την αντιμετώπιση των «μεγα-πυρκαγιών». Πέρα από την αναγκαία αναμόρφωση όλου του συστήματος πολιτικής προστασίας, σήμερα, περισσότερο από ποτέ, απαιτείται η μέγιστη ενεργοποίηση των τοπικών κοινωνιών, περιλαμβανόμενων των παραθεριστικών για τη δημιουργία ανθεκτικών στις πυρκαγιές κοινοτήτων. Κοινότητες ανθεκτικές στις πυρκαγιές περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, κατεδαφίσεις αυθαιρέτων και απαλλοτριώσεις. Αυτός είναι ο φυσικός χώρος της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, μιας και στις περιπτώσεις αυτές απαιτούνται σύνθετες διαδικασίες κατάσβεσης, εκκένωσης, διάσωσης, προστασίας υποδομών κ.τ.λ., δηλαδή αντικείμενα στα οποία η Πυροσβεστική Υπηρεσία έχει δείξει υψηλή αποτελεσματικότητα.

Η εστίαση των δράσεων τόσο της Δασικής Υπηρεσίας όσο και της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας στους φυσικούς τους χώρους θα μειώσει τις πιθανότητες σε μια δασική πυρκαγιά να κινηθεί προς κατοικημένους τόπους (περίπτωση της πυρκαγιάς Νταού Πεντέλης-Μάτι),  καθώς και τις πιθανότητες μια πυρκαγιά από αμέλεια μέσα σε οικισμούς να κινηθεί προς το δάσος (περίπτωση πυρκαγιάς Ζαχάρως το 2007).

*O Πέτρος Κακούρος είναι δασολόγος